موضوع: كتاب الديات (اجتماع سبب و مباشر)

 در موجبات ضمان دیه گفتیم اگر فعل بالمباشرة انجام شود فاعل مباشر ضامن دیه است.

 اگر فعل بالتسبیب انجام شود فاعل مسبب یعنی آن کسی که سبب را فراهم کرده است ضامن دیه است.

 اگر هم مباشر و هم سبب با هم عامل فعلی شناخته شدند مانند حافر و دافع در مورد بئر و قتل یک انسان با افتادن در بئر اینجا مسأله سه صورت دارد:

 صورت اول: تساوی سبب و مباشر: اگر جنایت به هر دو به طور مساوی استناد داده شود ضمان بعهده مباشر است.

 صورت دوم: اقوی بودن مباشر: اگر مباشر در نظر عرف اقوی باشد ضمان بعهده مباشر است.

 و دلیل این دو صورت هم اتفاق علماء است که صاحب جواهر [1] از کشف اللثام [2] نقل کرده است.

 مرحوم علامه در قواعد [3] می فرماید «اذا اجتمع المباشر والسبب ضمن المباشر» کشف اللثام [4] که شرح قواعد علامه است. در ادامه می فرماید «دون المسبب اتفاقا».

 صورت سوم: ضعف مباشر: اگر مباشر ضعیف باشد منشأ ضعف مباشر ممکن است یکی از سه حالت باشد.

 حالت اول: جهل مباشر.

 حالت دوم: غرور و فریب خوردن مباشر.

 حالت سوم: مکره بودن مباشر.

 در هر یک از این حالات استناد قتل به سبب داده می‌شود مانند اینکه کسی سمّی در غذا می‌ریزد و غذا را مسموم می‌کند و جلوی مهمان می‌گذارد و آکل هم در یکی از سه حالت (جهل، فریب، اکراه) غذای مسموم را می‌خورد در این صورت مسموم کننده غذا، سبب است و آکل غذا مباشر ولی مباشر ضعیف است زیرا جاهل و فریب خورده یا مکره است.

 مثال ضعف مباشر للجهل: انسانی بدون اجازه در ملک غیر چاهی حفر می‌کند و روی آن را می‌پوشاند شخصی دیگر هم در حال عبور از کنار چاه است شخص ثالثی که نمی‌داند در این مکان چاه حفر شده است به هر علت عابر را هل می‌دهد و در چاه می‌اندازد؛ در اینجا حافر سبب است دافع مباشر است اما اینجا هم مباشر ضعیف است زیرا علم به وجود چاه نداشت پس ضمان بعهده سبب است.

 مثال مباشر للغرور:

 الف: ضعف استناد قتل به مباشر به علت غرور و فریب است مانند اینکه کسی در منزلش چاهی در مسیر عبور مهمان حفر می‌کند و مهمان را به خانه دعوت می‌کند و دعوت شده بدون اطلاع از حفر چاه با عبور از مسیر ورود مهمان در چاه می‌افتد و می‌میرد در اینجا مباشر که در چاه افتاده است فریب خورده و مغرور است لذا استناد قتل به مباشر ضعیف است و سبب اقوی است.

 ب: یک نفر مهمان خانه‌ای می‌شود و صاحب خانه غذایی که مال خود مهمان است را پیش می‌آورد و مهمان بدون اطلاع از غذایی که برای دیگر مواقع تهیه کرده بود به عنوان اینکه مال صاحب خانه است می‌خورد در اینجا آکل مباشر است و صاحب خانه سبب اما آکل مغرور و فریب خورده است و ضمان بعهده سبب است.

 مرحوم صاحب شرایع [5] می‌فرماید «لان المباشرة یسقط اثرها مع الغرور» در صورت فریب خوردن اثر مباشرت ضعیف میشود.

 مرحوم صاحب جواهر [6] می‌فرماید «لانه لا یبطل دم امرء مسلم» وقتی مباشر ضعیف است و ضمان ندارد اگر ضمان به عهده سبب نباشد خون مسلمان هدر می‌رود زیرا امر ضمان دائر بین این دو نفر است لذا اگر بعهده هیچکدام نباشد خونش هدر می‌شود و در باب قصاص مفصل بحث شد که مجرای قاعده بطلان دم مسلم لا یجوز کجاست.

 مثال ضعف مباشر للاکراه:

 الف: اکراه بر تلف مال: در مورد اکراه بر تلف مال شبهه‌ای نیست که ارتکاب جنایت اکراهی جایز است مانند اینکه می‌گوید خانه فلانی را آتش بزن و الا ترا می‌کشم در اینجا مباشر مکره است و اکراه کننده سبب است و مباشر ضعیف است و ضمان این مال بعهده سبب است.

 ب: اکراه بر تلف نفس: در اکراه در قتل مثلا می‌گوید اقتل فلانا والا قتلتک فلانی را بکش و الا ترا می‌کشم؛ در بحث قصاص مفصل بحث شد که «اذا بلغ الدم فلا تقیة» اگر به قتل و دم رسید تقیه جایز نیست یعنی به بهانه اینکه کشته نشود نمی‌تواند دیگران را بکشد و اگر این کار را انجام داد خود مباشر ضامن است و قصاص می شود و آمر هم که دستور داد حبس ابد می‌شود.

 ج: اکراه بر تلف عضو: اگر بگوید دست فلانی را قطع کن وگرنه تو را می‌کشم در این صورت اگر مطمئن به قتل باشد می‌تواند جنایت طرف را مرتکب شود و چون مکره است آمر ضامن است و اما اگر بگوید دست فلانی را قطع کن وگرنه دست خودت را قطع می‌کنم ارتکاب جنایت طرف مجاز نیست.

 یاد آوری: البته گاهی می‌توان گفت به طور مطلق مباشر ضامن نیست.

 بیان یک نمونه؛

 در زمان اول انقلاب که منافقین به طور گسترده دست به ترور زده بودند خدمت امام رسیدیم امام ناراحت بودند که چرا در زندان بعضی کارها را انجام می‌دهند و تعزیراتی می‌کنند که ممکن است باعث تلف عضو شود. امام در آن جلسه در حال بررسی صدور دستوراتی مبنی بر ممنوعیت تعزیر برای کشف حقیقت بودند که نوبت به مرحوم شهید لاجوردی رسید و مرحوم حاج احمد آقا در آن جلسه به شهید لاجوردی فرمودند آن طرحی که از منافقین گرفتید را به عرض امام برسانید. مرحوم شیهد لاجوردی طرحی را به همراه نقشه اجرایی از جیب خود درآوردند و خدمت امام ارائه کردند و آن عین همان طرحی بود که منافقین برای انفجار حزب جمهوری انجام دادند که می‌خواستند برای مجلس هم انجام بدهند اما کشف و خنثی شده بود. شهید لاجوردی همراه توضیح نقشه به امام گزارش دادند و امام قانع شد.

 بنابراین ممکن است گاهی از باب اهم و مهم حتی تعزیراتی انجام شود تا اعتراف بگیرند به این صورت که مأمورین از قبل مثلا فهمیدند این محموله اسلحه به یقین وارد تهران شد و مخفی شد اما مکان اختفاء را نمی‌دانند و فردی خاصی که یقین دارند در ارتباط است را تعزیر می‌کنند تا مکان اسلحه را بگوید در این صورت اگر منجر به قطع عضو شد مباشر ضامن نیست.

 نکته: در بحث آمر و مأمور فروض گوناگون وجود دارد.

 1- آمر و مباشر هر دو عالمند.

 2- آمر و مباشر هر دو جاهل.

 3- آمر جاهل و مباشر عالم.

 4- آمر عالم و مباشر جاهل.

 که به تفصیل در کتاب القصاص مورد بررسی قرار گرفت و تکرار آن مُمِلّ است.

 نتیجه: اگر سبب و مباشر جمع شدند مباشر همواره اقوی است. مگر در یک مورد که سبب اقوی می‌شود و اقواییت سبب هم به یکی از سه حالت جهل یا غرور و فریب یا مکره بودن مباشر است.

 وصلی الله علی سیدنا محمد وآله الطاهرین