< فهرست دروس

درس خارج فقه استاد مقتدایی

91/12/02

بسم الله الرحمن الرحیم

 موضوع: كتاب الديات (بحث اخلاقی: ویژگیهای امام یازدهم امام حسن عسکری علیه السلام
 بحث فقهی: حکم ديه مراحل شجاج تا قبل از موضحه)
 بنابر مشهور بین فقهای امامیه روز گذشته (روز سه شنبه) روز هشتم ماه (یا جمعه دهم) ماه ربیع الثانی سال 232 هجری قمری ولادت امام حسن عسگری است. شهادت آن حضرت را هشتم ماه ربیع الاول در سال 260 هجری قمری نوشتند یعنی آن حضرت در سن 28 سالگی به شهادت رسیدند - جد بزرگوارشان امام جواد علیه السلام در سن 25 سالگی به شهادت رسیدند - حضرت امام حسن عسکری علیه السلام در همین مدت کوتاه عمر شریفشان برکات فراوانی از ایشان باقی ماند در همان موقع که در سامرا در عسگر و محدود و محصور بودند و رفت و آمد مشکل بود در عین حال محور مراجعات مردم بودند.
 شیخ طوسی در رجال 103 نفر از شاگردان آن حضرت که دسترسی به آن حضرت داشتند و احکام را از امام میگرفتند و در اطراف و اکناف بیان احکام میکردند را نام میبرد در آن زمان این گروه علاوه بر اینکه نشر علوم امام را میکردند واسطه هم بودند برای رساندن شیعیان به حضور امام مخصوصا در قم توسط علی ابن بابویه پدر شیخ صدوق شیخ القمیین بیش از هزار نفر به تناوب ارتباط مستقیم با امام داشتند و یا نامه تبادل میشد بالاخره با سن کوتاه و مدت کم و محدود بودن و دو سه مرتبه هم در همان مدت در همان جا به حبس محکوم شدن نقش مؤثری در رهبری و هدایت شیعه داشته‌اند.
 اکنون به مناسبت تولد امام عسکری(ع) میگوئیم در روایتی از آن حضرت داود بن قاسم ابوهاشم جعفری [1] نقل میکند «ان للجنة بابا یقال له المعروف لا یدخله الا اهل المعروف واهل المعروف فی الدنیا هم اهل المعروف فی الآخرة» [2] بهشت دربی دارد باب المعروف نامیده میشود و آنها که در دنیا اهل کار خیر و معروف هستند یعنی کسانی که به دیگران به ویژه محرومین کمک میکنند از آن درب وارد بهشت میشوند داوود بن قاسم میگوید من در دلم خوشحال شدم به گونهای که آثار خوشحالی در چهرهام معلوم شدم چون من شبانه روز کارم این بود و روش زندگیام شده بود امام از این حالتم آگاه شدند و فرمودند کارت را ادامه بده و در ادامه فرمودند اباهاشم اهل احسان در دنیا اهل احسان در آخرت هستند.
 نظیر این روایت [3] را ابن عباس از رسول گرامی اسلام نقل میکند که فرمود «اهل المعروف فی الدنیا هم اهل المعروف فی الآخرة قیل یا رسول الله وکیف ذاک فقال یغفر الله لهم بالتطول علیهم» آنان که در دنیا اهل کار خیر هستند در آخرت نیز اهل کار خیر هستند پرسیدند یا رسول الله در آخرت انسان اموال و یا امکاناتی ندارد که خیرات کند پس چگونه اهل خیرات میشود؟ رسول الله فرمود خداوند به خاطر خیراتی که شخص در دنیا انجام داد و به کمک محرومان رفت در قیامت قبل از حساب و کتاب و بررسی حسنات منتی گردن خیرین میگذارد و آنان اهل بهشت میشوند و حسناتشان محاسبه نشده روی دستشان میماند همان جا این انسان اهل خیر نگاه میکنند بین مردم که چه کسی گرفتاری دارد مثلا اگر یک حسنه به او اضافه شود بهشتی میشود و یا یک گناه از او کم شود بهشتی میشود حسناتی را که دارند بین این افراد تقسیم میکنند و خیرات میکنند.
 ان شاء الله امیدواریم خداوند ولادت با سعادت امام حسن عسگری علیه السلام را بر همه ما میمون و با برکت قرار دهد این ولادت با برکت را به تنها فرزند بزرگوارش تبریک عرض میکنیم و امیدواریم توفیق حاصل شود و اعمال ما هم مورد قبول پروردگار قرار بگیرد.
 راوی میگوید خدمت امام هادی علیه السلام بودم [4] [5]
 «یقول الخلف من بعدی ابنی الحسن فکیف لکم بالخلف بعد الخلف جعلت فداک لم فقال لانکم لاترون شخصه ولا یحل لکم ذکره باسمه قلت فکیف نذکره فقال قولوا الحجه من آل محمد» همواره میفرمود خلیفه و جانشین بعد از من فرزندم حسن است اما شما مردم با جانشین بعد از جانشین من چه خواهید کرد پرسیدم فدایت شوم چرا؟ و دلیل نگرانی شما چیست؟ امام هادی علیه السلام فرمود دلیل نگرانی این است که شما جانشین جانشین من (امام زمان) را نمیبینید و نام مبارک او (م-ح-م-د) را نمیتوانید بر زبان بیاورید عرض کردم پس چگونه در زمان غیبت او به یادش باشیم و از او یاد کنیم آن حضرت فرمود او را به نام حجت از آل محمد صدا کنید.
 بحث فقهی: حکم ديه مراحل شجاج تا قبل از موضحه:
 در جنایات خطای محض در مورد قتل گفتیم دیه با عاقله است و در جنایت اطراف از موضحه [6] به بالا نیز گفتیم دیه با عاقله است و گفتیم مسأله اجماعی است چنانچه مرحوم محقق در شرایع [7] میفرماید «تحمل العاقلة دیة الموضحة فما زاد قطعا [8] »
 و صاحب جواهر [9] در ادامه «میفرماید بل الاجماع بقسمیه بعموم الادلة»
 و گفتیم اختلاف اساسی در ما نقص عن الموضحة می باشد و در مسأله دو قول است
 قول اول: مرحوم شیخ در خلاف [10] میفرماید دیه شجاج کمتر از موضحه نیز با عاقله است جمعی هم از ایشان تبعیت کردند و میگویند تمام مراحل با عاقله است.
 دلیل قول اول: عموم ادله است و گفتهاند اطلاق ادله، قتل و نیز همه اقسام جنایت بر اطراف را شامل میشود.
 قول دوم: مرحوم شیخ در نهایه [11] و ابن جنید [12] و ابوالصلاح [13] و ابن براج [14] و علامه [15] [16] [17] [18] [19] در احد قولیه میفرمایند تا قبل از موضحه دیه با خود جانی است و از بعد از موضحه با عاقله است.
 دلیل قول دوم:
 1- اصل: استدلالشان قاعده و اصل اولی است که هر کسی جنایتی کرد وزر آن با خودش باشد «ولا تزروا وازره وزر اخری» [20] [21] [22] [23] [24]
 و آن اجماع قطعی که در مورد بالاتر از موضحه آمده است به این قاعده اولی استثناء میزند که از موضحه به بالا با عاقله است و قبل از موضحه از آن اصل اولی که هر جنایتی انجام دهد عقوبت با خودش هست خارج نمیشود چون مورد شک است و عقوبت جنایت بر اطراف در کمتر از موضحه شامل خود جانی میشود.
 2- موثقه ابی مریم الانصاری [25] «محمد بن يعقوب، عن علي بن إبراهيم، عن أبيه، عن ابن فضال، عن يونس بن يعقوب، عن أبي مريم، عن أبي جعفر (عليه السلام) قال: قضى أميرالمؤمنين (عليه السلام) أن لا يحمل على العاقلة إلا الموضحة فصاعدا.»
 روایت خیلی صریح و روشن است و اصل اولی را استثنا میزند یعنی امیرالمؤمنین علیه السلام به صراحت فرمود عاقله به جز بالاتر از موضحه تحمل دیه نمیکند این یک استثناء برای اصل اولی است که میگوید هر کس دیه جنایت خودش را میپردازد.
 مرحوم محقق بعد از نقل این روایت میفرماید [26] «غیر ان فی الروایة ضعفا» نکته مهم این روایت این است که ضعیف است اما مرحوم محقق خودشان فتوی نمیدهند ظاهرا توقف دارند.
 مرحوم علامه نیز روایت را نقل میکنند ولی فتوی نمیدهند.
 مرحوم شهید در مسالک [27] پس از نقل روایت از ادعای ضعف سند جواب میدهد و در نهایت میفرماید اجود همین قول دوم است یعنی در کمتر از موضحه دیه با خود جانی است.
 بررسی روایت ابی مریم:
 گفتهاند دلیل ضعف روایت وجود ابن فضال در روایت است زیرا ابن فضال فطحی است بنی فضال چند نفرند که فطحی مذهب هستند و به همین جهت روایت را رد میکنند ولی میگوئیم گرچه ابن فضال فطحی بودند ولی موثق بودند حتی مرحوم صاحب جواهر [28] میفرماید در آخر عمرش برگشت و شیعه امامی شده بود و میگویند موقعی که روایت را نقل میکرد فطحی بود ولکن موثق بود حتی وقتی در روایتی در مورد ابن فضال از امام سوال میشود امام میفرماید «خذوا ما رووا وذروا ما روا» [29]
 شیخ طوسی در الفهرست [30] میفرماید «فطحی المذهب ثقة کوفی کثیر العلم واسع الاخبار جید التصانیف غیر معاند وکان قریب الامر الی اصحابنا الامامیة القائلین بالاثنی عشر»
 پس وجهی ندارد روایت ابن فضال را رد کنیم بلکه حداقل روایت را میگوییم موثقه یعنی ناقل روایت مورد وثوق است و نقل او مورد اعتبار است لذا مرحوم شهید در مسالک [31] میفرماید «وهو اجود» یعنی با توجه به روایت ابن فضال میفرماید قول دوم بهتر است.
 مرحوم امام هم میفرماید «والاقوی عدم تحملها ما نقص عنها» پس قول دوم اقوی است و واقعا استدلال قول دوم استدلال قوی و محکمی است.
 3- مرحوم صاحب جواهر [32] میفرماید «علی ان الغالب حصول الجنایات الکثیرة خطأ من الناس» اگر همه جنایات را بخواهیم بعهده عاقله بگذاریم هم برای خود مردم و هم برای عاقله مشقت پیش میآید.
 4- مرحوم صاحب جواهر میفرماید ثبوت دیه قبل از موضحه بر عاقله موجب میشود مردم تساهل و سهل انگاری کنند زیرا اگر بدانند دیه هر شجاجی با عاقله است سهل انگاری میکنند و در مراودات مراعات یکدیگر را نمیکنند.
 وصلی الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین.


[1] داوود بن قاسم یکی از کسانی است که درک حضور 5 امام را کرده است و از امام هشتم امام رضا علیه السلام روایت نقل میکند و امام زمان عجج را هم درک نموده است با جلالت قدری که دارد راوی احادیث فراوان و مورد وثوق ائمه میباشد.
[2] الکافی، ج4، ص30، دارالکتب الاسلامیة. اسحاق بن عمار عن ابی عبدالله علیه السلام.
[3] وسائل الشیعة، ج16، ص290، کتاب الامربالمعروف والنهی عن المنکر، ابواب فعل المعروف، باب1،ح17، آلالبیت.
[4] الکافی، ج1، ص328، دارالکتب الاسلامیة.
[5] الکافی، ج1، ص332، دارالکتب الاسلامیة.
[6] موضحه جراحتی است که حتی پرده نازک روی استخوان را پاره می کند و به استخوان می رسد.
[7] شرایع الاسلام، ج4، ص1053، استقلال طهران.
[8] تعبیر «قطعا» از معتبر کمتر دیده شد و این تعبیر نشان از اهمیت مسأله دارد.
[9] جواهر الکلام، ج43، ص425، دارالکتب الاسلامیة.
[10] الخلاف، ج5، ص283، جامعه مدرسین.
[11] النهایة، ص737، قدس محمدی.
[12] فتاوی ابن جنید، ص356 و 362، جامعه مدرسین.
[13] الکافی للحلبی، ص395، کتابخانه امام امیرالمؤمنین علیه السلام اصفهان.
[14] المهذب، ج2، ص503، جامعه مدرسین.
[15] ارشاد الاذهان، ج2، ص230، جامعه مدرسین.
[16] تبصرة المتعلمین، ص273، فقیه.
[17] تحریر الاحکام، ج5، ص567 و 640 و 642، مؤسسه امام صادق علیه السلام.
[18] قواعد الاحکام، ج3، ص710، جامعه مدرسین.
[19] مختلف الشیعة، ج9، ص293 و 406، جامعه مدرسین.
[20] الانعام، آیه‌ی164.
[21] الإسراء، آیه‌ی15.
[22] فاطر، آیه‌ی18.
[23] الزمر، آیه‌ی7.
[24] النجم، آیه‌ی38.
[25] وسائل الشیعة، ج29، ص396، کتاب الدیات، ابواب العاقلة، باب5، ح1، آل البیت.
[26] شرایع الاسلام، ج4، ص1053، استقلال طهران.
[27] مسالک الافهام، ج15، ص513، معارف اسلامی.
[28] جواهر الکلام، ج43، ص425، دارالکتب الاسلامیة.
[29] من لا یحضره الفقیه، ج4، ص542، جامعه مدرسین.
[30] الهفرست، ص272، رقم392.
[31] مسالک الافهام، ج15، ص513، معارف اسلامی.
[32] جواهر الکلام، ج43، ص426، دارالکتب الاسلامیة.

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo