موضوع: بررسی روایات نیابت/جمع بین روایات/تذکر در غیر مکه/ نسیان نماز طواف /نماز طواف/افعال عمره

مسألة 5 لو مات و كان عليه صلاة الطواف يجب على ولده الأكبر القضاء.[1]

در این مساله دو مطلب بیان شده است:

مطلب اول: اصل وجوب نماز طواف بر میت یعنی ذمه میت مشغول به نماز طواف است یا با موتش وجوب از او ساقط شده است؟

مطلب دوم: ولد اکبر باید قضای نماز طواف میت را بجا آورد یا بر مطلق ولی واجب است یا باید از ترکه برای میت نماز خوانده شود؟

آیا حکمش مثل نماز های یومیه است که بر ولد اکبر واجب است؟ یا مثل سائر اعمال است که از ترکه یا از ثلث خارج شود؟

ابتداء دو متن ازمتون فقهیه ملاظه می شود.

تحریر می فرمایند: لو مات و كان عليه صلاة الطواف يجب على ولده الأكبر القضاء

شرائع کما فی الجواهر می فرماید: أنه لو مات و لم يصلهما قضاهما الولي عنه‌[2]

دلیل بر این دو حکم:

اولا: عدم الخلاف کما فی الریاض و المستند و...

ثانیا: سه طائفه از روایات

طائفه اولی: و هو اهمها؛ ادله عامه وجوب قضاء صلوات میت علی الولی

منها: وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ‌ إِسْمَاعِيلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِيعاً عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي الرَّجُلِ يَمُوتُ وَ عَلَيْهِ صَلَاةٌ أَوْ صِيَامٌ قَالَ يَقْضِي عَنْهُ أَوْلَى النَّاسِ بِمِيرَاثِهِ قُلْتُ فَإِنْ كَانَ أَوْلَى النَّاسِ بِهِ امْرَأَةً فَقَالَ لَا إِلَّا الرِّجَال[3] ‌

علیه صلاة اطلاق دارد و نمازهای مستحبی و استیجاری خرج بالدلیل

وَ بِإِسْنَادِهِ إِلَى عَمَّارِ بْنِ مُوسَى مِنْ كِتَابِ أَصْلِهِ الْمَرْوِيِّ عَنِ‌ الصَّادِقِ ع فِي الرَّجُلِ يَكُونُ عَلَيْهِ صَلَاةٌ أَوْ صَوْمٌ هَلْ يَجُوزُ لَهُ أَنْ يَقْضِيَهُ غَيْرُ عَارِفٍ- قَالَ لَا يَقْضِيهِ إِلَّا مُسْلِمٌ عَارِفٌ‌.[4]

وَ بِإِسْنَادِهِ إِلَى مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ رِجَالِهِ عَنِ الصَّادِقِ ع فِي الرَّجُلِ يَمُوتُ وَ عَلَيْهِ صَلَاةٌ أَوْ صَوْمٌ قَالَ يَقْضِيهِ أَوْلَى النَّاسِ بِه.‌[5]

وَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الصَّادِقِ ع قَالَ الصَّلَاةُ الَّتِي دَخَلَ وَقْتُهَا قَبْلَ أَنْ يَمُوتَ الْمَيِّتُ يَقْضِي عَنْهُ أَوْلَى النَّاسِ بِه‌.[6]

در این روایت کلمه صلاة آمده است اما روایات باب 12 اغلب از کتاب سید بن طاووس نقل شده است که اغلب این روایات مرسله است و ضعف سندی دارد لذا روایات این باب موید صحیحه حفص است کما اینکه بعضی از این روایات در دلالتشان هم اشکال وجود دارد مثلا در حدیث پنجم این بحث مطرح شده است که می توان نماز میت شیعه را به اهل سنت داد یا نه؟ در این روایات بحث در شرائط نائب است نه بحث از اصل وجوب.

طائفه دوم:

منها: محمد بن علي بن الحسين بإسناده عن عمر بن يزيد، عن أبي عبدالله ( عليه السلام ) فيمن نسي ركعتي الطواف حتى ارتحل من مكة، قال: إن كان قد مضى قليلا فليرجع فليصلهما أو يأمر بعض الناس فليصلهما عنه.[7]

منها: مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ فَضَالَةَ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ نَسِيَ أَنْ يُصَلِّيَ الرَّكْعَتَيْنِ- قَالَ يُصَلَّى عَنْهُ.[8]

این روایت فقط وجوب نیابت را می گوید اما مطلب اول که بقاء اشتغال ذمه میت باشد را دلالت ندارد ضمن اینکه دلالت ندارد چه کسی باید نماز را بخواند.

منها: وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُذَافِرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَنْ نَسِيَ أَنْ يُصَلِّيَ رَكْعَتَيْ طَوَافِ الْفَرِيضَةِ- حَتَّى خَرَجَ مِنْ مَكَّةَ فَعَلَيْهِ أَنْ يَقْضِيَ- أَوْ يَقْضِيَ عَنْهُ وَلِيُّهُ أَوْ رَجُلٌ مِنَ الْمُسْلِمِينَ.[9]

و فیه:

اولا:کما ذکرنا سابقا طریق شیخ به ابن عضافر ضعیف است.

و فیه: با مراجعه به تهذیب مشخص شد که روایت از موسی بن قاسم نقل شده است و طریق شیخ به موسی بن قاسم صحیح است.

ثانیا: مشخص نیست مفاد این روایات در خصوص زنده است یا مرده است.

و ثالثا: تخییر بین ولی و بعض الناس را گفته که هیچ کسی قائل نشده است زیرا مشهور فرموده اند باید ولی بخواند و غیر مشهور گفته اند باید از ترکه داده شود کما اینکه اطلاق یصلی بر میت صحیح نیست.

خلاصه اینکه این سه حدیث صحیحه موید ما ذکرنا است زیرا اصل وجوب را بیان کرده است اما وجوب بر ولی را ذکر نکرده است.

طائفه سوم: احادیثی که در مورد طواف منسی است.

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ وَ فَضَالَةَ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ نَسِيَ طَوَافَ النِّسَاءِ حَتَّى يَرْجِعَ إِلَى أَهْلِهِ قَالَ لَا تَحِلُّ لَهُ النِّسَاءُ حَتَّى يَزُورَ الْبَيْتَ- فَإِنْ هُوَ مَاتَ فَلْيَقْضِ عَنْهُ وَلِيُّهُ أَوْ غَيْرُهُ فَأَمَّا مَا دَامَ حَيّاً فَلَا يَصْلُحُ أَنْ يَقْضِيَ عَنْهُ وَ إِنْ نَسِيَ الْجِمَارَ فَلَيْسَا بِسَوَاءٍ إِنَّ الرَّمْيَ سُنَّةٌ وَ الطَّوَافَ فَرِيضَةٌ.

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ عَنِ النَّخَعِيِّ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ حَتَّى يَزُورَ الْبَيْتَ وَ يَطُوفَ وَ تَرَكَ قَوْلَهُ أَوْ غَيْرُهُ‌.[10]

وَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ نَسِيَ طَوَافَ النِّسَاءِ حَتَّى يَرْجِعَ إِلَى أَهْلِهِ قَالَ يُرْسِلُ فَيُطَافُ عَنْهُ فَإِنْ تُوُفِّيَ قَبْلَ أَنْ يُطَافَ عَنْهُ فَلْيَطُفْ عَنْهُ وَلِيُّه‌.[11]

تقریب استدلال به این طائفه از روایات

اگر چه روایات در خصوص طواف است لکن اگر قضای طواف واجب باشد حتما قضای نماز طواف هم واجب است.

به عبارت دیگر این روایت به دلالت مطابقی دلالت بر وجوب قضای طواف دارد و به دلالت التزمیه شرعیه می گوید قضای نماز طواف هم واجب است.

صاحب حدائق فرموده است غیر این صحیحه عمر بن یزید دلیل دیگری نداریم و این روایت هم اشکال دلالی دارد درحالیکه ما به دو طائفه دیگر هم اشاره کردیم.

قد صرح الأصحاب (رضوان الله عليهم) بأنه لو مات و لم يأت بهما وجب قضاؤهما على وليه.

و الذي وقفت عليه من الاخبار في هذه المسألة صحيحة عمر بن يزيد عن ابي عبد الله (عليه السلام) قال: «من نسي ان يصلي ركعتي طواف الفريضة حتى خرج من مكة فعليه ان يقضي، أو يقضي عنه وليه، أو رجل من المسلمين». و لم أقف على سواها.[12]

در طائفه سوم چند شبهه وجود دارد:

    1. این روایات در خصوص طواف النساء است و در طواف عمره و حج نیست.

و فیه: طواف نساء واجب مستقل است الا اینکه حج ظرف این حکم مستقل است بر این اساس اگر واجبی که از اجزاء حج نیست قضائش واجب باشد بطریق اولی طوافی که در بعضی فروض از ارکان می باشد قضائش واجب است.

    2. بر فرض اینکه بین طواف نساء و غیرش فرقی نیست لکن این روایات شامل فرض ما نحن فیه نمی شود زیرا در این روایات فرض این است که طواف و نماز هر دو فراموش شده است اما در ما نحن فیه طواف را انجام داده است و نماز را فراموش کرده است.

فیه: در وجوب نماز طواف فرقی بین نسیان طواف و عدم نسیان طواف نیست.