درس خارج فقه استاد سید کاظم مصطفوی

موضوع: احکام دائم الحدث

سید طباطبایی یزدی قدس الله نفسه الزکیه بحثی دارد تحت عنوان دائم الحدث. یک فصلی را در این رابطه اختصاص داده و بعد هم وارد این بحث که می شوند از دو عنوان بحث می کنند مسلوس و مبطون. این دو عنوان مهمی است هرچند مبتلایان به این دو عنوان کم باشند ولی هستند و احکامش هم احکام پیچیده ای است که صاحب جواهر قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: مسئله مشکلی است. ابتداء لغت را معنا کنیم و بعد حکم آن را ان شاء الله بیان کنیم.

منظور از مسلوس و مبطون طبق لغت مجمع البحرین و اصطلاح فقهاء مسلوس کسی است که سلس البول است یعنی استمرار دارد در تقاطر بول و مستمرا بول تقاطر می کند. و مبطون از بطن که در لغت آمده است داء البطن یا علامه حلی می فرماید: فساد البطن، و آن دو معنا دارد در اصطلاح فقهای مثل علامه حلی و شهید ثانی، مبطون هم بکار می رود برای کسی که دائم الحدث است از حیث خروج ریح و هم برای کسی که دائم الحدث است از حیث خروج غائط. البته بعضی ها فقط مبطون را دائم الحدث از حیث خروج غایط می دانند ولی صحیحش همان است که گفتیم. معنای این دو عنوان ابهامی ندارد معلوم و روشن است.

اما حکمی که درباره این دو مورد گفته شده است با توجه به اقوال فقهاء و ان شاء الله فهم اقوال فقهاء مطلب از این قرار است که این مسئله به سه صورت است: مثلاً مسلوس و همین طور مبطون، یا یک فتره ای دارند و یک فرصتی دارند یا اصلا فرصتی ندارند، در صورتی که فرصتی داشته باشند به اندازه ای که در آن فرصت نماز را بخوانند به تعبیر سید طباطبایی قدس الله نفسه الزکیه که فقط واجبات را انجام بدهند و به مستحبات نرسند اینجا یک نکته هم دارد که فقط واجبات یعنی چه؟ یعنی مذاق فقه و فقهاء و علماء این است که مستحبات دست کم گرفته نشود، لازم است اما اگر گرفتار بود مستحبات را ترک کند کسی که مسلوس است. لذا مستحبات دستور شرع است ولی الزام در پی ندارد الزام یعنی عقاب و الا دستور شرع است. می فرماید: اگر فرصتی داشته باشد در حدی که فقط واجبات را انجام بدهد این کار را بکند. باید آن فرصت را پیدا کند اول وقت هست وسط وقت هست و آخر وقت فرق نمی کند. فرصت را پیدا کند نمازشان را در آن فتره بخواند. این امر واجب است عقلاً و اجماعاً. اما عقلاً از باب حکم عقل در عبودیت که اگر قاعده عبودیت و مولویت که اگر عبد برای عبادت فقط یک فرصت متعین دارد آن فرصت برایش قطعی و الزامی و متعین است. و اما اجماعاً صاحب جواهر قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: این قسمت از بحث «مما لا اجد خلافاً فیه»‌ که شبیه اجماع است. و مضافا بر آن مقتضای ادله اولیه است. ادله اولیه که فعل را از مکلف می طلبد خود مکلفی که مکلف هست و بالغ و عاقل است تشخیص می دهد که به مقتضای امر باید اینجا انجام داد.[1] و در این قسمت بین قدماء و متاخرین اختلافی دیده نشده است. و اما صورت دوم این است که فتراتی هست ولی آن فترات در حدی نیست که یک فتره برای یک نماز کافی باشد منتها می تواند برای یک وضو کافی باشد. در اینجا گفته می شود که باید نماز را که می خواند در حین نماز خواندن اگر حادثه ای برایش پیش آمد تقاطری به وجود آمد باید همان لحظه نماز را قطع کند یک ظرف آبی کنار خودش بگذارد سریع وضو بگیرد و نماز را ادامه بدهد و تا آخر این کار را انجام بدهد نمازش درست است و مشکلی ندارد. منتها این وضعیت را در صورتی می توانیم عملی کنیم که عسر و حرجی در کار نباشد. مثال می زند که اگر فترات در حدی بود که تا بگوییم «ایاک نعبد» یک قطره، «و ایاک نستعین» قطره دیگر، هفت آیه و هفت قطره و هفت وضو این می شود عسر و حرج. اگر در بین نماز دو بار یا سه بار فرض کردیم این قطرات صورت گرفت وضو بگیرد و نماز را دوباره ادامه بدهد در صورتی که عسر و حرج نباشد. توجه کنید تکلیف است، ذات تکلیف یک مقدار مشقت دارد یک مشقت ابتدایی را مشقت تلقی نکنید اما در حد عسر و حرج نرسد باید این کار را بکند. این صورت دوم بود. صورت سوم این است که تقاطر متوالی است و ارتباط قطع نیست. مثل یک ذرات ریزی است که همین طور وجود دارد و از بین نمی رود ولو بیرون تقاطر نکند ولی در محل ذراتی از ماء البول دیده می شود و وجود دارد مستمرّ. در این صورت سوم دیگر فتره ای نیست، وظیفه چیست؟ طبق نص گفته می شود که در این صورت وضو بگیرد در ابتداء هرچند فرض کنیم که وضو هم کامل نشود دستور است در مقدمه این نماز با این حالت یک وضو باید بگیرد و با آن وضو نماز را بخواند. اشکال و جواب: این وضو که طهارت نیست و ناقض دارد، خودش فورا نقض می شود موجب طهارت و رفع حدث نمی شود، جواب: عمومات طهارت و عمومات ناقضیت به وسیله نص خاص درباره مسلوس و مبطون تخصیص خورده، در این مورد این گونه وضو کافی است فقط در مورد مسلوس و مبطون، پس از که تخصیص باشد دیگر اشکال معنایی ندارد. این سه تا صورت از مسئله را گفته شد. و اما اقوال و آراء:‌ نخست اقوال قدماء: 1. شیخ طوسی قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: درباره مبطون و مسلوس حکم از این قرار است که مبطون اگر فتراتی داشت که در وسط نماز امکان داشت وضو انجام بگیرد باید این کار را بکند. برای اینکه نص خاص دارد دربار مبطون که نصوص را می خوانیم. و اما درباره مسلوس که سلس البول است یک وضو برای همه نمازهایش کافی است. اگر ناقض دیگری به وجود نیاید این بول دیگر ناقص نیست. برای اینکه عموم تخصیص خورده و نص خاص این گونه وضو را برای این افراد طهارت اعلام کرده، در طهارت شرعی هستند و دلیلی بر تجدید وضو نداریم و همان یک وضو کافی است.[2]

دو: فقیه حلی ابن ادریس قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: سلس البول به دو نوع است: نوع اول که فترات دارد که اگر فتره کافی باشد برای نماز که به آن باید توجه کرد که گفتیم، اما صورت دومی که توالی داشته باشد و تراخی در کار نباشد، در این صورت می فرماید: باید نسبت به هر نمازی یک وضو بگیرد، یک وضو برای چند نماز کافی نیست. برای اینکه در نص که مراجعه کنیم سوال که از نماز سلس البول آمده است فرموده اند که وضو بگیرد برای نماز، این حکم تحلیلی است، یعنی برای هر نماز یک وضو و حداقل شک می کنیم که آن وضو که یک وضوی صحیح کامل که نیست، یک وضوی خلاف قاعده است برای نماز بعدی کفایت می کند یا نه؟ شک در کفایت آن می کنیم. قاعده این بود که هر حکمی که خلاف قاعده آمده باشد در حداقل و قدر متیقن باید اکتفاء بشود. این گونه وضو که خلاف قاعده است قدر متیقنش این است که در هر نمازی یک وضو انجام بگیرد.[3] و اما محقق حلی قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: در این گونه مورد سلس البول گفته شده «لکل صلاه وضوءٌ و هو حسن».[4] و در شرایع محقق حلی می فرماید: «قیل لکل صلاه وضوءٌ» که رای محقق حلی را اگر بدست آوردید هر کجا «قیل» گفت رای خودش نیست. چون ما نیاز داریم که رای مشهور را بدست بیاوریم که «قیل» اولاً رای مشهور نیست و ثانیاً رای مورد تایید محقق حلی هم نیست. تا به اینجا که رای محقق حلی را فهمیدیم علامه حلی قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: این فرد مبتلا اگر فرصتی داشته باشد که همان کار را بکند و اگر فرصتی نداشته باشد یک وضو برای نمازها کافی است برای هر نمازی یک وضو لازم نیست و دلیل ندارد. وضو گرفته است وضویی را که شرع تایید کرده، آن وضوی تایید شده شرع است در نماز دیگر هم همان عذر و همان تایید باقی است و استصحاب صحت وضو می کنیم و دلیلی نداریم.[5] بنابراین تا اینجا جمع بندی اقوال فقهاء این شد که علامه حلی با رای فقیه حلی توافق دارند و علامه حلی با رای شیخ توافق دارند. از رای قدماء و مشهور که بگذریم رای متاخر المتاخرین. که در طبقه بندی قدماء داشتیم و متاخرین داشتیم و متاخر المتاخرین. و خوب که دقت کنیم عنوان دیگری هم دارد قدماء،‌ مشهور و متاخرین. محور مشهور محقق حلی تا شهید اول است که شهید اول دو طبقه با محقق حلی فاصله دارد یعنی شاگرد شاگرد محقق حلی است. علامه حلی شاگرد محقق حلی است و شهید شاگرد فخر است و فخر هم فرزند علامه است و هم شاگرد علامه.

اما رای متاخرین: صاحب جواهر قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: مطلبی که گفته شد یعنی اگر فتره ای بود که نماز در آن فتره انجام شد این هم درست است بلا اشکال ولیکن بحث فقط یک مورد است صورت دوم هم نص دارد، صورت دوم آن صورتی بود که فتراتی که در وسطش وضو امکان داشته باشد و ماحی صورت مصلی نباشد و موجب عسر و حرج هم نشود، نص دارد آن هم نص اش اختصاص دارد به مبطون. بنابراین بحث فقط می ماند صورت سوم، این صورت سوم کار سختی است یک وضو برای چند تا نماز، یا برای هر نماز یک وضو اینجاست که می فرماید: هم محور بحث معلوم است که اینجاست و هم این مسئله مشکلی است. می فرماید: احتیاط اگر بشود جمع بین دو کیفیت در نماز که خوب است یعنی وضوی اول را که دارد یک وضوی دوم هم احتیاطاً بگیرد، اشکالی ندارد. و بعد هم با همان یک وضو اکتفاء کند و در وسط هم فتره ای آمد به وضو مبادرت کند هر دو کیفیت را رعایت کند احتیاط است. چون رسیدیم به جایی که صورت سوم از نظر ادله تصفیه نمی شود که آیا یک وضو کافی است در صورتی که توالی تقاطر وجود دارد یا برای هر نماز یک وضو گرفت، نتیجتاً آنچه که می توانیم اعلام بکنیم قبل از جمع بندی این است که برای هر نماز یک وضو اولی و احوط است و جمع بین حقین می شود. که برای هر نماز که وضو بود قول اولی که برای کل نمازها یک وضو کافی است که قطعاً در ضمن هست و قول دوم هم رعایت شده است و مخالفتی با شیخ هم نیست چون عمل احتیاطی اعلام می شود احتیاط موافقت اگر نباشد مخالفتی نیست. نتیجتاً تا اینجا این مطلب را از لحاظ اقوال اعلام می کنیم برای هر نماز یک وضو ان شاء‌الله درست باشد. اما بحث از نصوص ان شاء‌الله فردا.