درس خارج اصول استاد مصطفوی
94/09/03
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع:
تحقیق تکمیلی امکان تعبد به اماره ظنیه
محقق خراسانی قدس الله نفسه الزکیه فرمودند که تعبد به امارات ظنیه امکان دارد. و می توان گفت انکاری که گفته شده است قائل ندارد. قولی بود از ابن قبه رازی که از فقهای امامیه است گفته بود که این تعبد موجب تحلیل حرام و تحریم حلال بشود که اشکال وارد نیست. در ضمن بیان محاذیر تعبد اشاره ای به رأی ایشان هم به عمل خواهد آمد و در کلّ آنچه در ذهن تلقی می کنیم این است که درباره امکان تعبد خلاف و اشکالی وجود ندارد. و اما منظور از این امکان چه امکانی است که محقق خراسانی درباره تعیین معنای امکان عنایتی داشته است و آن معنای امکانی را که شیخ انصاری در نظر گرفته اند محقق خراسانی آن معنا را کنار گذاشته است و معنای دیگری برای امکان مطرح می کند.
منظور از امکان چیست؟
در مجموع بحث از این قرار است که منظور از امکان در امکان تعبد به امارات ظنیه به چه معناست؟ برای توضیح مطلب لازم است معانی امکان را اشاره کنیم. امکان در اصطلحات متعدد به اشکال متعدد مطرح است:
امکان منطقی
1. امکان در اصطلاح منطق، در این اصطلاح امکان دو قسم است: امکان عام و امکان خاص. درکتاب الجوهر النضید تألیف علامه حلی امکان خاص و عام را شرح می دهد که خلاصه آن از این قرار است که مقصود از امکان عام آن است که سلب ضرورت از احد طرفین مقابلین بکند. مثلا بگوییم زید موجود است بالامکان و وجودش ضروری نیست. و یا اینکه بگوید عدمش ضروری نیست. سلب ضرورت از احد المقابلین است. و منظور از امکان خاص آن است که سلب ضرورت از طرفین مقابلین بکند. مقابلین امکان وجوب و امتناع و موادّ ثلاث است. بگوید زید ممکن بالامکان الخاص و لا یکون وجوده ضروریا و لا عدمه ضروریا. طبیعتاً ضرورت از دو طرف که بشود خاص می شود نسبت به آنکه ضرورت از یک طرف شد.[1] این اصطلاحی که در منطق رواج دارد.
امکان فلسفی
2. اصطلاح فلسفه و کلام، در فلسفه و کلام اقسام امکان که مورد بحث قرار می گیرد به طور عمده سه قسم است: امکان ذاتی و امکان استعدادی و امکان استقبالی. این مصطلح در فلسفه و در کلام است. صدر المتألهین می فرماید که امکان به اعتبار ماهیات ذاتی است و امکان یک اعتبار عقلی است و خود ماهیت که اعتباری است امکان هم از اوصاف ماهیات است و اعتباری است. و امکان استعدادی به اعتبار قوابل است قابلیت ها که چه قابلیت هایی برای شدن وجود داشته باشد. اینجا می شود امکان استعدادی.[2] که در شرح آن حاجی می فرماید امکان ذاتی در سلسله طولیه است و امکان استعدادی در ترتبات عرضیه است. علامه حلی در کتاب تجرید الاعتقاد در صفحات ابتدائی می فرماید: امکان استقبالی و در صفحات بعد می فرماید امکان ذاتی و امکان استعدادی. منظور از امکان استقبالی طبق بیان علامه حلی این است که می فرماید: در امکان استقبالی حالت فعلی مغفول عنهاست، بسته شده، امکان حالت فعلی در نظر نیست. برای مستقبل و آینده امکان ملاحظه می شود. که علامه طباطبایی در نهایه الحکمه اقسام امکان می فرماید: امکان استقبالی این است که سلب ضرورت ها در ضمن ملاحظه شود و امکان در زمان استقبال مورد توجه قرار بگیرد. سلب ضرورت ها یعنی چه؟ ضرورت های سه گانه، ضرورت وجوب و ضرورت امتناع و ضرورت شرط المحمول. با سلب این سه ضرورت می گوییم «الزید کاتب فی الاسبوع القادم» این می شود امکان استقبالی. و منظور از امکان ذاتی آن امکانی است که تعلق دارد به خود ماهیت و از موادّ ثلاث و مواد اصلی قضایا در برابر وجوب و امتناع قرار بگیرد. و امکان استعدادی این است که شئ ای دارای فعلیت یک قابلیت موجودی داشته باشد برای تحقق شیئیتی در آینده. فرق استقبالی و استعدادی را فهمیدیم، در استقبالی قابلیت فعلی در نظر نیست، در استعدادی قابلیت فعلی ملاحظه می شود. مثل قابلیت انسان شدن برای نطفه موجوده.
امکان در اصول
3. مصطلح اصول، در اصطلاح اصول بعد از تطور امکان به سه قسم به کار می رود: 1. امکان ذاتی، 2. امکان وقوعی، 3. امکان احتمالی. منظور از امکان ذاتی در اصول عدم امتناع است. در اصول بحثی از عقائد و هستی در کار نیست، ضرروت وجود را اصلا کاری ندارد. به این جهت می نگرد. امکان یعنی عدم امتناع که امکان ذاتی است. ذاتاً یک شئ ممتنع نیست. و اما امکان وقوعی را شیخ صدرا تعریف کرده اند که امکان وقوعی آن است که از تحقق شئ ممکن محال ذاتی یا محال عرضی به وجود نیاید. مثلا اگر بگوییم این شئ ممکن است که در تحقق و وقوعش به عنوان ضد به شئ دیگری نشود یعنی مستلزم محال ذاتی، یا مستلزم محال عرضی که بگوییم این شئ ممکن است ولی در مرحله وقوع موجب ظلم می شود که ظلم صدورش از حکیم محال است منتها محال عرضی. پس ممتنع دو قسم است: ممتنع ذاتی مثل اجتماع نقیضین و غیره که سیدنا الاستاد تعبیر می کند محال و ممتنع مطلق و محال و ممتنع نسبی. که صدور ظلم از مطلق مردم ممتنع نیست اما از حکیم صدور ظلم ممتنع است، امتناعش نسبی است.
سوال: منظور از عرضی در اصول چیست؟
پاسخ: به خاطر اینکه ظلم از حکیم شارع عارف مصیطر صدورش امکان ندارد. به مناسبت آن مقام و شأنی که حکیم تعالی دارد. ظلم تحققش از حکیم محال است، محال ذاتی نیست ذاتا شئ محالی نیست. ولی بالعرض یعنی به واسطه عنوان، منظور از بالعرض همیشه عارضی نیست منظور از بالعرض یعنی به واسطه یک شئ ای که آن واسطه می شود در عروض این عنوان، واسطه در عروض دارد، شأنیتش می شود واسطه در عروض امتناع. شأن حکیم واسطه در عروض امتناع است. 3. امکان احتمالی، که محقق خراسانی این امکان را مستند می کند به شیخ الرئیس. در کتاب اشارات نمط عاشر در این نمط دهم قسمت های آخر این نمط که تقریبا طولانی نیست می فرماید: «کلما قرع سمعک من الغرائب فذره فی بقعه الامکان ما لم یزدک عنه واضح البرهان». اصطلاح واضح چند تا اصطلاح دارد که قائم البرهان و واضح البرهان که نسخه های متعددی دارد و کفایه الاصول واضح البرهان را انتخاب کرده است. ترجمه اش این است که هر آنچه که گوش تان رسید از عجائب و غرائب، چیز عادی بود که بگویید درست است. اگر چیز عجیب و غریبی بود این را در آن بستر امکان قرار بدهید تا وقتی که یک برهان قطعی نیامده که یکی از دو طرف را روشن کند که ضرورت وجود باشد یا ضرورت امتناع. منظور از امکان احتمالی باز هم با تقریر صدرایی فرموده اند که اگر یک چیز غریب و عجیبی که وجود و تحقق اش برای شما غریب و عجیب بود شنیدید، فوراً ردّ یا تایید نکنید. منتظر بمانید تا چه بشود. این توقف فعلی و عدم مبادرت به ردّ و تایید معنایش این است که ما امکان احتمالی داریم هرچند غریب است ولی امکان احتمالی است. بنابراین امکان احتمالی قسم سومی است که در اصول به کار می رود و منظور از امکان در امکان تعبد شیخ انصاری می فرماید که امکان وقوعی است و منظور محقق خراسانی امکان احتمالی است، که من از شیخ صدرا نقل می کنم. بنابراین شیخ انصاری می فرماید منظور از امکان امکان وقوعی است و محقق خراسانی می فرماید یک امکان دیگر هم داریم که امکان احتمالی است. شرحی که می دهد تطبیق می کند به امکان احتمالی. معنی امکان و عنوان رأی بین علمین شیخ انصاری و محقق خراسانی معلوم شد. اما شرح و بسط مسئله ان شاء الله فردا.
محقق خراسانی قدس الله نفسه الزکیه فرمودند که تعبد به امارات ظنیه امکان دارد. و می توان گفت انکاری که گفته شده است قائل ندارد. قولی بود از ابن قبه رازی که از فقهای امامیه است گفته بود که این تعبد موجب تحلیل حرام و تحریم حلال بشود که اشکال وارد نیست. در ضمن بیان محاذیر تعبد اشاره ای به رأی ایشان هم به عمل خواهد آمد و در کلّ آنچه در ذهن تلقی می کنیم این است که درباره امکان تعبد خلاف و اشکالی وجود ندارد. و اما منظور از این امکان چه امکانی است که محقق خراسانی درباره تعیین معنای امکان عنایتی داشته است و آن معنای امکانی را که شیخ انصاری در نظر گرفته اند محقق خراسانی آن معنا را کنار گذاشته است و معنای دیگری برای امکان مطرح می کند.
منظور از امکان چیست؟
در مجموع بحث از این قرار است که منظور از امکان در امکان تعبد به امارات ظنیه به چه معناست؟ برای توضیح مطلب لازم است معانی امکان را اشاره کنیم. امکان در اصطلحات متعدد به اشکال متعدد مطرح است:
امکان منطقی
1. امکان در اصطلاح منطق، در این اصطلاح امکان دو قسم است: امکان عام و امکان خاص. درکتاب الجوهر النضید تألیف علامه حلی امکان خاص و عام را شرح می دهد که خلاصه آن از این قرار است که مقصود از امکان عام آن است که سلب ضرورت از احد طرفین مقابلین بکند. مثلا بگوییم زید موجود است بالامکان و وجودش ضروری نیست. و یا اینکه بگوید عدمش ضروری نیست. سلب ضرورت از احد المقابلین است. و منظور از امکان خاص آن است که سلب ضرورت از طرفین مقابلین بکند. مقابلین امکان وجوب و امتناع و موادّ ثلاث است. بگوید زید ممکن بالامکان الخاص و لا یکون وجوده ضروریا و لا عدمه ضروریا. طبیعتاً ضرورت از دو طرف که بشود خاص می شود نسبت به آنکه ضرورت از یک طرف شد.[1] این اصطلاحی که در منطق رواج دارد.
امکان فلسفی
2. اصطلاح فلسفه و کلام، در فلسفه و کلام اقسام امکان که مورد بحث قرار می گیرد به طور عمده سه قسم است: امکان ذاتی و امکان استعدادی و امکان استقبالی. این مصطلح در فلسفه و در کلام است. صدر المتألهین می فرماید که امکان به اعتبار ماهیات ذاتی است و امکان یک اعتبار عقلی است و خود ماهیت که اعتباری است امکان هم از اوصاف ماهیات است و اعتباری است. و امکان استعدادی به اعتبار قوابل است قابلیت ها که چه قابلیت هایی برای شدن وجود داشته باشد. اینجا می شود امکان استعدادی.[2] که در شرح آن حاجی می فرماید امکان ذاتی در سلسله طولیه است و امکان استعدادی در ترتبات عرضیه است. علامه حلی در کتاب تجرید الاعتقاد در صفحات ابتدائی می فرماید: امکان استقبالی و در صفحات بعد می فرماید امکان ذاتی و امکان استعدادی. منظور از امکان استقبالی طبق بیان علامه حلی این است که می فرماید: در امکان استقبالی حالت فعلی مغفول عنهاست، بسته شده، امکان حالت فعلی در نظر نیست. برای مستقبل و آینده امکان ملاحظه می شود. که علامه طباطبایی در نهایه الحکمه اقسام امکان می فرماید: امکان استقبالی این است که سلب ضرورت ها در ضمن ملاحظه شود و امکان در زمان استقبال مورد توجه قرار بگیرد. سلب ضرورت ها یعنی چه؟ ضرورت های سه گانه، ضرورت وجوب و ضرورت امتناع و ضرورت شرط المحمول. با سلب این سه ضرورت می گوییم «الزید کاتب فی الاسبوع القادم» این می شود امکان استقبالی. و منظور از امکان ذاتی آن امکانی است که تعلق دارد به خود ماهیت و از موادّ ثلاث و مواد اصلی قضایا در برابر وجوب و امتناع قرار بگیرد. و امکان استعدادی این است که شئ ای دارای فعلیت یک قابلیت موجودی داشته باشد برای تحقق شیئیتی در آینده. فرق استقبالی و استعدادی را فهمیدیم، در استقبالی قابلیت فعلی در نظر نیست، در استعدادی قابلیت فعلی ملاحظه می شود. مثل قابلیت انسان شدن برای نطفه موجوده.
امکان در اصول
3. مصطلح اصول، در اصطلاح اصول بعد از تطور امکان به سه قسم به کار می رود: 1. امکان ذاتی، 2. امکان وقوعی، 3. امکان احتمالی. منظور از امکان ذاتی در اصول عدم امتناع است. در اصول بحثی از عقائد و هستی در کار نیست، ضرروت وجود را اصلا کاری ندارد. به این جهت می نگرد. امکان یعنی عدم امتناع که امکان ذاتی است. ذاتاً یک شئ ممتنع نیست. و اما امکان وقوعی را شیخ صدرا تعریف کرده اند که امکان وقوعی آن است که از تحقق شئ ممکن محال ذاتی یا محال عرضی به وجود نیاید. مثلا اگر بگوییم این شئ ممکن است که در تحقق و وقوعش به عنوان ضد به شئ دیگری نشود یعنی مستلزم محال ذاتی، یا مستلزم محال عرضی که بگوییم این شئ ممکن است ولی در مرحله وقوع موجب ظلم می شود که ظلم صدورش از حکیم محال است منتها محال عرضی. پس ممتنع دو قسم است: ممتنع ذاتی مثل اجتماع نقیضین و غیره که سیدنا الاستاد تعبیر می کند محال و ممتنع مطلق و محال و ممتنع نسبی. که صدور ظلم از مطلق مردم ممتنع نیست اما از حکیم صدور ظلم ممتنع است، امتناعش نسبی است.
سوال: منظور از عرضی در اصول چیست؟
پاسخ: به خاطر اینکه ظلم از حکیم شارع عارف مصیطر صدورش امکان ندارد. به مناسبت آن مقام و شأنی که حکیم تعالی دارد. ظلم تحققش از حکیم محال است، محال ذاتی نیست ذاتا شئ محالی نیست. ولی بالعرض یعنی به واسطه عنوان، منظور از بالعرض همیشه عارضی نیست منظور از بالعرض یعنی به واسطه یک شئ ای که آن واسطه می شود در عروض این عنوان، واسطه در عروض دارد، شأنیتش می شود واسطه در عروض امتناع. شأن حکیم واسطه در عروض امتناع است. 3. امکان احتمالی، که محقق خراسانی این امکان را مستند می کند به شیخ الرئیس. در کتاب اشارات نمط عاشر در این نمط دهم قسمت های آخر این نمط که تقریبا طولانی نیست می فرماید: «کلما قرع سمعک من الغرائب فذره فی بقعه الامکان ما لم یزدک عنه واضح البرهان». اصطلاح واضح چند تا اصطلاح دارد که قائم البرهان و واضح البرهان که نسخه های متعددی دارد و کفایه الاصول واضح البرهان را انتخاب کرده است. ترجمه اش این است که هر آنچه که گوش تان رسید از عجائب و غرائب، چیز عادی بود که بگویید درست است. اگر چیز عجیب و غریبی بود این را در آن بستر امکان قرار بدهید تا وقتی که یک برهان قطعی نیامده که یکی از دو طرف را روشن کند که ضرورت وجود باشد یا ضرورت امتناع. منظور از امکان احتمالی باز هم با تقریر صدرایی فرموده اند که اگر یک چیز غریب و عجیبی که وجود و تحقق اش برای شما غریب و عجیب بود شنیدید، فوراً ردّ یا تایید نکنید. منتظر بمانید تا چه بشود. این توقف فعلی و عدم مبادرت به ردّ و تایید معنایش این است که ما امکان احتمالی داریم هرچند غریب است ولی امکان احتمالی است. بنابراین امکان احتمالی قسم سومی است که در اصول به کار می رود و منظور از امکان در امکان تعبد شیخ انصاری می فرماید که امکان وقوعی است و منظور محقق خراسانی امکان احتمالی است، که من از شیخ صدرا نقل می کنم. بنابراین شیخ انصاری می فرماید منظور از امکان امکان وقوعی است و محقق خراسانی می فرماید یک امکان دیگر هم داریم که امکان احتمالی است. شرحی که می دهد تطبیق می کند به امکان احتمالی. معنی امکان و عنوان رأی بین علمین شیخ انصاری و محقق خراسانی معلوم شد. اما شرح و بسط مسئله ان شاء الله فردا.
