< فهرست دروس

درس خارج اصول استاد سید کاظم مصطفوی

95/12/04

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: تنبیه سوم شبهه غیر محصوره

این بحث هم جزء مباحث مهمی است. در این تنبیه دو مطلب به ترتیب گفته می شود: مطلب اول معنای غیر محصوره، مطلب دوم ادله عدم تنجیز علم اجمالی در شبهه غیر محصوره.

 

نظر صاحب نظران در معنی شبهه غیر محصوره

درباره معنای شبهه غیر محصوره صاحب نظران آرائی دارند که از این قرار است: 1. محقق قمی می فرماید: فرق بین محصوره و غیر محصوره، محصوره آن است که ارتکاب اطراف ممکن باشد. غیر محصوره آن است که ارتکاب همه اطراف ممکن نباشد.[1] این معنا را که محقق قمی قدس الله نفسه الزکیه فرموده اند محقق نائینی هم همین معنا را تایید و اعلام می کند.[2] این رأی اول درباره معنای شبهه غیر محصوره. 2. شیخ انصاری قدس الله نفسه الزکیه در بحث تنبیهات اشتغال می فرماید: شبهه غیر محصوره آن است که محتملات اطراف شبهه در حدی باشد که عقلاء به آن اعتناء نکنند و کثرت اطراف به اندازه ای است که طرفی از اطراف علم اجمالی در شبهه غیر محصوره به صورت شک بدوی دربیاید که ترجمه شده است کلام شیخ که می فرمایند شک در اطراف غیر محصوره موهوم تلقی می شود. این فرمایش شیخ انصاری را امام خمینی قدس الله نفسه الزکیه مورد تایید و تحسین اعلام می کند.[3] البته اصل اعلام سیدنا الامام مطابق با رأی شیخ حائری است که رأی شیخ حائری قدس الله نفسه الزکیه هم همین است. 3. محقق خراسانی در کتاب کفایه الاصول اعلام می فرماید که منظور از شبهه محصوره و غیر محصوره قلت و کثرت افراد است. دیگر شرح و توضیحی نفرموده اند. و سیدنا الشهید صدر قدس الله نفسه الزکیه به همین رأی محقق خراسانی اشاره می کند می فرماید: غیر محصوره آن است که «بلغت درجه کبیره فی الکثره» آن کثرتی که در بیان محقق خراسانی آمده بود سید الشهید واضح تر بیان فرموده اند کثرت در حد بالایی باشد. کثرت اطراف در حد بالایی باشد می شود شبهه غیر محصوره.[4] 4. سیدنا الاستاد قدس الله نفسه الزکیه این تنبیه را تحت عنوان تنبیه هفتم بحث می کند، معانی که گفته شده است را ذکر می فرمایند در نهایت می فرماید: شبهه غیر محصوره ضابطه مند نیست حد خاصی برای شبهه غیر محصوره نه از سوی شرع و نه از سوی عرف و نه از سوی عقل نیامده.[5] که شیخ انصاری در انتهای بحث از معنای شبهه غیر محصوره یک جمله دارد می فرماید: تا اینجا آنچه را که ذکر کردم و آنچه که امکان دارد گفته شود درباره معنای شبهه غیر محصوره بود هرچند هیچ یکی از این معانی مورد وثوق نیست. نتیجتاً می گوییم شیخ انصاری رأی اش با رأی سیدنا الاستاد در آخر کار یکی می شود. معنای شبهه غیر محصوره از دید صاحب نظران گفته شد، در یک جمله نظر محقق خراسانی و شهید صدر این شد که شبهه غیر محصوره کثرت در حد بالایی داشته باشد. نظر شیخ انصاری در نهایت امر این شد که شبهه غیر محصوره ضابطه مند نیست. نظر محقق قمی و محقق نائینی و سیدنا الامام خمینی و شیخ حائری این شد که شبهه غیر محصوره آن است که از حیث کثرت در حدی باشد که به ارتکاب اطراف آن عقلاء اعتناء نکنند.

 

مطلب دوم ادله عدم تنجیز علم اجمالی در شبهه غیر محصوره

مطلب دوم ادله ای که مورد استناد قرار می گیرد در جهت اثبات عدم تنجیز علم اجمالی در شبهه غیر محصوره، ادله ای که گفته شده است که در بیان شیخ آمده و در بیان سیدنا الاستاد آمده به طور کلی شش وجه در جهت اثبات مدعا مورد استناد قرار گرفته است. وجه اول که شیخ انصاری می فرماید عدم تنجیز علم اجمالی در اطراف شبهه غیر محصوره مورد اجماع فقهاء است بلکه تعبیر «لا ریب فیه» هم ثبت شده و بلکه مورد تسالم هم اعلام شده. که علم اجمالی در اطراف شبهه غیر محصوره منجّز نیست. وجه دوم گفته می شود که کثرت اطراف در شبهه غیر محصوره در حدی است که اگر انجام بگیرد مطلوب از سوی شرع قرار بگیرد و مورد طلب واقع بشود موجب مشقت است که جامع معنای عسر و حرج است مشقت ابتدایی عسر است و مشقت نهایی حرج است. بعد هم آیه قرآن که ﴿يُرِيدُ اللّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلاَ يُرِيدُبِكُمُ الْعُسْرَ[6] که نفی حکم عسری می کند و همین طور «ما جعل علیکم فی الدین من حرج» نفی حکم حرجی. به استناد این مدرک می گوییم علم اجمالی تنجیز ندارد حکم به اطراف خود تنفیذ نمی کند چون موجب مشقت می شود و از سوی شرع حکمی که مشقت به بار بیاورد مرتفع است. وجه سوم: اخبار عامه ای که درباره حلیت اشیاء مشکوکه آمده است که در برائت هم خواندیم و در احتیاط هم خواندیم که «کل شئ لک حلال حتی تعرف الحرام بعینه فتدعه» روایت موثقه مسعده بن صدقه بود. وجه استدلال موارد شک و شبهه تطبیق می کند به غیر محصوره. و عموم حلیت هم می گوید که اجتناب واجب نیست نتیجتاً علم اجمالی در شبهه غیر محصوره منجز نیست. وجه چهارم عبارت است از روایت خاصه که درباره خرید و فروش پنیر آمده، حدیث ابی الجارود که از روات سند تفسیر قمی هست از امام باقر علیه السلام سوال می کند بعضی ها برای ساختن پنیر جزئی از میته استفاده می کند برای صنع جبن از میته استفاده می شود که نجس است می شود از بازار پنیر بخریم، آقا در جواب می فرماید: «أمن أجل مكان واحد يجعل فيه الميتة حرم في جميع الأرضين؟! إذا علمت أنه ميتة فلا تأكله وإن لم تعلم فاشتر وبع وكل»[7] یعنی به واسطه یک مورد تمام این پنیرها که حرام نمی شود. این حدیث شریف دلالتش بر مطلوب می توان گفت که کامل است شبهه هم غیر محصوره است. در اخبار عامه حلیت ممکن است اشکال بشود که شبهه بدویه می شود اما در مسئله جبن شبهه غیر محصوره است و حکمش را هم امام صریحا اعلام کرد و روایت هم سندش خالی از اعتبار نیست و این استدلال را محقق نائینی هم تایید کرده است. وجه پنجم: گفته می شود که در اطراف شبهه غیر محصوره برائت جاری است، برای اینکه آن مقداری از محصوره که در دسترس نیست و بیش از حد هست مورد استفاده نیست اثر ندارد. پس در این مقداری که در دسترس و مورد استفاده هست اصل بلا معارض جاری می شود و بعد می فرماید: گفته شد که اطراف در شبهه غیر محصوره به نحو شبهه بدویه در می آید. وجه ششم: در شبهه غیر محصوره به طور طبیعی بعضی از اطراف خارج از محل ابتلاء است. یک ظرف و یک قصابی ذبح غیر شرعی دارد در بین دو هزار قصابی. معلوم است که یک فرد از دو هزار قصابی استفاده نمی کند از محل ابتلاء خارج است. و گفتیم در تنبیه دوم که اگر بعضی از اطراف از محل ابتلاء خارج باشد جریان اصل آنجا اثر ندارد و در مابقی در مواردی که ما اطلاع داریم در محل استفاده است اصل بلا معارض جاری می شود. این شش تا وجه را شیخ انصاری و سیدنا الاستاد ذکر فرموده اند و اعاظم دیگر هم. اما شیخ انصاری در نهایت امر می فرماید: این وجوه هرچند خالی از شبهه و اشکال نیست ولیکن از مجموع این وجوه قطع و یا ظن معتبر حاصل می شود به اینکه علم اجمالی در اطراف شبهه غیر محصوره غیر منجّز است. ادله گفته شد، برای ردّ این ادله اعاظم افاداتی کرده اند آنچه نتیجه گرفته شد در مجموع بعضی دلیل و بعضی موید در نهایت وثوق و اطمینان حاصل می شود که علم اجمالی در اطراف شبهه غیر محصوره منجّز نیست مخصوصا حدیثی که درباره جبن آمده بود. معنا و ادله گفته شد.

 

رأی محقق نائینی

محقق نائینی می فرماید: در شبهه غیر محصوره مخالفت قطعیه عملیه ممکن نیست. از حصر و از توان مکلف بیرون است پس مخالفت قطعیه ممکن نیست. چیزی که ممکن نباشد متعلق طلب شرع قرار نمی یگرد. و در صورتی که مخالفت قطعیه عملیه حرام نبود به طور طبیعی موافقت قطعیه عملیه واجب نیست. در نتیجه علم اجمالی در شبهه غیر محصوره تنجیز ندارد.[8] سیدنا الاستاد موافق با رأی محقق خراسانی می فرماید: قلت و کثرت ضرری وارد نمی کند. اگر علم اجمالی منجّز بود اطراف قلیل باشد یا کثیر فرق نمی کند، محصوره یا غیر محصوره فرق نمی کند. نظر سیدنا با نظر محقق خراسانی موافق است. اما می فرماید: معیار جریان اصل است، اصل به وسیله کثرت از کار نمی افتد اما اگر کثرت در حدی باشد که ارتکاب آن موجب عسر و حرج بشود یا از قدرت خارج بشود در این صورت اصل جاری نمی شود و اصل که در تمام اطراف جاری نشد در بعضی از اطراف بلا معارض است. در کل اطراف که جاری نشد در بعضی از اطرافی که در دسترس ما هست بلا معارض است چون آنجا جاری نمی شود از دسترس ما خارج است اگر اصل جاری کنیم آنجا اثر ندارد. نتیجتاً در شبهه غیر محصوره بعضی از اطراف زیر عنوان عسر و حرج قرار می گیرد و بعضی از اطراف از قدرت عادی مکلف خارج است بنابراین شبهه غیر محصوره که در این حد باشد که ارتکاب جمیع اطراف آن ممکن نباشد در این صورت علم اجمالی منجّز نیست بلا خلاف.


[1] قوانین الاصول، المیرزا ابوالقاسم القمی، ج3، ص66.
[4] الحلقه الثالثه، السید محمد باقر الصدر، ج2، ص129.

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo