< فهرست دروس

درس تفسیر استاد مصطفوی

93/11/15

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: تفسیر آیه 120 سوره آل عمران در موضوع اهل بیت علیهم السلام
آیه 120 سوره آل عمران، قال الله تعالی: «ان تمسسکم حسنه تسوهم و ان تمسسکم سیئه یفرحوا بها و ان تصبروا و تتقوا لا یضرهم کیدهم شیئا ان الله بما یعملون محیط». نسبت به کفار قریش و مومنانی که با آنها در رکاب حضرت رسول با کفار قریش مبارزه می کردند و مربوط می شود به جنگ احد.

ترجمه
اگر برای شما یک خوبی و پیروزی به وجود بیاید ناراحت می شوند یک حالت سوء و ناراحتی برای آنها به وجود می آید و اگر برای شما یک شکستی به وجود بیاید،

سیئه هم به معنای گناه است و هم شکست
سیئه به معنای شکست هم است و به معنای گناه هم در آیات آمده که آیه اول سوره فتح «انا فتحنا لک فتحا مبینا لیغفرلک الله ما تقدم من ذنبک و ما تقدم» که سیئه و ذنب به معنای شکست هم می آید. که سوال می شود «لیغفرلک الله ما تقدم من ذنبک» حضرت رسول که معصوم است، از پیامبر گناه سر زده است، معنایش این است که منظور از آن ذنب و سیئه احیاناً شکست در مبارزه با کفار هم است.

سوال: ذنب به این معناست که برداشته می شود آن گناهانی که از نظر کفار نسبت به پیامبر داشتند.
جواب: ظاهر آیه این است که «ذنبک» و «لیغفرلک الله» که خطاب به پیامبر است. توجیهاتی هم است که منظور از ذنب، ذنب امت باشد یا منظور از ذنب ترک اولی باشد. این آیه که در اینجا آمده است معنای لغوی ذنب و سیئه هم گناه است و هم شکست. منظور از این فتح «لیغفر» هم جبران است، این فتحی است که شکست قبلی و بعدی شما را جبران کرد. سیئه هم همین است، در خود تفسیر هم آمده و اینجا به مناسبت جنگ بدر است. پیامبر اعظم مورد خطاب قرار گرفته است و اینجا نسبت به پیامبر و اصحابش که در جنگ بدر بوده اند آمده است «ان تمسسکم حسنه تسوهم و ان تصبکم سیئه یفرحوا بها و ان تصبروا و تتقوا لا یضرکم کیدهم شیئا» اگر شما تقوای الهی را مراعات کنید و پایمردی بکنید ضرری نمی زند کید و حیله آن کفار، خداوند به آنچه که عمل می کند احاطه دارد.

مراجعه به تفاسیر
و اما مفسر علی بن ابراهیم قمی در کتاب تفسیر قمی می فرماید: این آیه در مورد غزوه احد آمده و سبب نزول این آیه هم این بوده است که جنگ احد پس از جنگ بدر صورت گرفت. که پس از جنگ بدر سرشکستی برای کفار به وجود آمده بود، ابوسفیان لشکریان خودش را جمع آوری کرد در مکه و جنگ بدر هم نزدیک مکه و مدینه بود. یک بار حمله شده بود برای مدینه و شکست خورده بودند. آمدند کفار به سرکردگی کفار که سه هزار سواره و دو هزار پیاده نظام که شمشیر زن بودند اما اسب نداشتند، آمدند به مدینه حمله کنند و آن شکستی را خورده بودند را جبران بکنند. طبق بیانی که محقق مفسر علی بن ابراهیم قمی نقل می کند که اینها در تواریخ است ولی اینجا که آمده است اعتبارش در حد بالایی است. بعد از که آمدند حضرت رسول برای عبدالله بن جبیر یک مسئولیتی داد و پنجاه نفر تیرانداز را در اختیار عبدالله بن جبیر تعیین کرد، گفت شما این منطقه را حفظ کنید. یک کوه کوچکی که تپه ای است در برابر کوه احد که خود کوه احد هم کوتاه بلندی نیست، و این تپه ای است در دامنه همان کوه قرار دارد که الان به آن می گویند جبل الرّماد کوه تیرانداز ها. دستور داده شد که شما اینجا باشید و پرچم را داد به دست امیرالمومنین، حمله شروع شد. توانستند به لشکریان ابوسفیان و قریش کافر صدمه کاری وارد کردند، بعد حضرت فرموده بود که این منطقه را حفظ کنید و از جایتان تکان نخورید که ممکن است آنها از پشت ممکن است حمله بکنند. اینها نشستند و دیدند که لشکر کفار شکست خوردند، و دیدند که در میدان وسائل و شمشیر و نیزه و اسب و وسائل غنیمتی افتاده، گفتند که اصحاب پیامبر غنیمت گرفتند و ما تیراندازها نتوانستیم بگیریم، رفتند و منطقه را ترک کردند. تا منطقه را ترک کردند یک مرتبه آنها از پشت حمله کردند و این تیراندازها را که رفته بودند مشغول جمع آوری غنیمت بودند مورد حمله قرار دادند تا اینکه اینجا می فرماید: «اهتزم اصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم هزیمه عظیمه و اقبلوا یصعدون فی الجبال و فی کل وجه»، می گویند بعد از که این اصحاب شکست خوردند و به طرف کوه فرار می کردند. «فلما رآی رسول الله صلی الله علیه و آله و الهزیمه»، هزیمه یعنی شکست، «کشف البیضه عن رأسه و قال الیّ أنا رسول الله الیّ أنا رسول الله الیّ أین تفرّون عن الله و عن رسوله؟»[1] حضرت رسول یک استتاری سپیدی روی سر مبارک خودش داشت، آن را کنار گذاشت که اصحاب چهره مبارک را ببینند. فرمود: «الیّ» به طرف من بیایید، کجا می روید از خدا و پیغمبر فرار می کنید؟ از آن طرف هند جگرخوار بود که آمد و چیز عجیبی نقل می کند، می گوید یک سرمه دانی در دست داشت و هر کسی فرار می کرد می گفت بیا چشم هایت را سرمه کنم، چرا؟ تو مرد نیستی. مرد فرار نمی کند. هند هم نیروهای خودش را تحریک کرد و بالاخره آنها با یک قدرت بیشتر حمله کردند یک مرتبه کار به اینجا رسید که حضرت رسول باقی ماند و علی علیه السلام و سماک بن خرشه که ابودجانه معروف است. «فکلما حمل الطائفه علی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم استقبلهم علیّ فدفعهم عنه». اگر آدم براساس تحلیل اجتماعی فکر بکند، حیاط اسلام از نظر تحلیل اجتماعی به وسیله شمشیر امیرالمومنین و دفاع علی بن ابی طالب است. «حتی انقطع سیفه» آنقدر دفاع کرد تا اینکه شمشیر حضرت علی قطع شد از وسط، یک نفر بود و حدود چهار هزار نفر طرف دیگر. شمشیر حضرت علی که قطع شد و شکست، «فدفع الیه رسول الله سیفه ذا الفقار»، ذو الفقار اصلش شمشیر حضرت رسول بود در جنگ احد در همان لحظه حضرت رسول این شمشیر را داد به حضرت علی. «و انحاز رسول الله الی ناحیه احد»، حضرت عقب نشینی کرد در یک گوشه ای از احد که الان هم جایش هم است که یک سنگ و یک غار کوچکی است که اگر کسی داخل آن محل قرار بگیرد فقط از یک طرف می شود با آن جهت رفت و آمد کرد و اطراف دیگر راه رفت و آمد ندارد. «فوقف و کان القتال من وجه واحد»، فقط از یک جهت جنگ صورت می گرفت. «فلم یزل علیّ یقاتلهم مستمراً»، فقط امیرالمومنین بود و با آنها مقاتله می کرد و حمله آنها را دفع می کرد. «حتی أصابه فی وجهه و رأسه و یدیه و بطنه و رجلیه سبعون جراحه» تا اینکه در بدن امیرالمومنین هفتاد تا جراحت اصابت کرد. امیرالمومنین سر پا ایستاده بود و با هفتاد تا جراحت دفاع می کرد و آنقدر دفاع صورت گرفت که تمام حمله کنندگان بالاخره مایوس شدند و عقب نشینی کردند. «فقال جبرائیل ان هذا لهی المواسات»، مصداق اصلی مواسات این است که جان خودش را سپر قرار داد برای حضرت رسول. جبرائیل خطاب کرد به حضرت رسول «ان هذا لهی المواسات یا محمد»، حضرت رسول فرمود: «فقال له انه منی و انا منه»[2]، اینکه تو می گویی که مواسات است خطاب این است که از مواسات بالاتر است، مواسات یک غیریتی می خواهد، یک کسی برای کس دیگر فداء نکند، علی منم و من علی هستم. که یک کسی در مدینه رفت و چهل روز ریاضت که یا رسول الله به من کمکی من اینجا بمانم در کنار حرم تو باشم. حضرت رسول را در مکاشفه دید که فرمود برو نجف، من خودم مدینه است و جانم در نجف است. اینجا یک روایتی را مرحوم طبرسی نقل می کند از امام صادق سلام الله علیه که «نظر رسول الله الی جبرائیل بین السماء و الارض» پیامبر اکرم دید که جبرئیل به آسمان و زمین علی کرسی من ذهب، بر یک کرسی طلائی نشسته «و هو یقول لا سیف الا ذوالفقار و لا فتی الا علیّ»[3]. این حدیث یک حدیثی است که بین محدثین فریقین مشهور است. بلکه بین العلماء مشهور شده است. کتاب بلاغت جواهر البلاغه که یک مصری نوشته و شیعه هم نیست، در بحث قصر و حصر که مثال می زند یکی از امثله ای که در بحث حصر مثال می زند این است که «لا فتی الا علی لا سیف الا ذوالفقار» که این ندائی عرشی که از جبرائیل صادر شده.


کلام فخر رازی
اینجا ممکن است سوال بشود اگر از نصوص اینگونه است اشکالاتی به وجود می آید و مگر پیروی حضرت علی شامل نباشد و چرا همه فرق هدایت علی را قبول نمی کند؟ می گوییم فخر رازی که جزء سنی های متعصب است و جعلیات زیادی هم دارد و آدم فاضل و با سوادی هم است. امام المشککین و شیخ المغالطین بوده. این فخر رازی در تفسیر حمد درباره جهر بسمله می گوید بعضی ها می گوید اختلاف دارند که جهر بخوانید و اخفات بخوانید ولی من اقتداءً به علی جهر می خوانم برای اینکه «ثبت بالتواتر من اقتدی بعلیّ فقد اهتدی». پس باید یک فرقه باشد و پیروان علی باید شیعیان علی بن طالب باشد.

اشد الناس عمیً من عمی عن حبّنا
جوابش را از نصوص می بینیم از امیرالمومنین آمده است که «اشدّ الناس عمیً من عمی عن حبنا و فضلنا» آن کسی که یک عماء و کوری شدیدی دارد که اصلا چیزی را نمی بیند و این ولایت و این عظمت و این فضیلت را با این وضوح نمی بیند، یک کوری شدیدی است، کسی که درباره حب و فضل ما نادیده بگیرد. «و اسعد الناس من عرف فضلنا و تقرّب الی الله بنا»[4]. خوشبخت ترین و سعادتمندترین مردم کسی است که فضل ما را بشناسد و درک کند و به وسیله ما به سوی خدا تقرب بکند، انتم السبل الی الله، بدون این طریق راهی به سوی خدا نیست. تقرب به خدا بشود به وسیله ما. این سعادت یک نعمتی است که خدا برای ما پیروان امیرالمومنین عنایت کرده است که اگر آدم قدرش را بداند و درکش بکند در تمامی امور زندگی یک خوشحالی و انبساطی و قلبش راحت است، چون ولایت دارد، دغدغه دیگر ندارد. دنیایش ولایت دارد و آخرت هم ولایت دارد. هیچ کجا دغدغه ای به ذهنش وارد نخواهد شد. پس از که ولایتش درست شد دو تا نکته نظری و عملی درست می شود. اما نظری که از نظر روحی یک آرامشی که آن آرامش آدم را در مسائل این دنیا و آن دنیایش یک پشتوانه قلبی محکمی است. و روایت صحیح السندی هم است که از حارث همدانی است «یا حار الهمدانی من یمت یرنی»، که قدر متیقن آن درباره پیروان اهل بیت است. و مشاهده هم شده است. خود من یک سید طلبه معمم بود که خیلی سواد بالایی هم نداشت ولی آدم تقریبا مهذبی بود، وقتی که از دنیا می رفت در همان حالت جان دادن و حالت احتضارش بود یک مرتبه به بچه هایش گفت که بعضی ها طلبه بودند، گفت بی انصاف ها نشستید، دارد امیرالمومنین می آید بلند شوید استقبال کنید، مشهود است. گر دم مرگ من آیی و نگاهی بکنی، جان دهم مرگ ستانم که نگاه تو بس است.

روایات در مورد عفو
این اولا از لحاظ نظری و عقیدتی و از نظر زندگی و رفتاری هم سیره امیرالمومنین روش او این است که با کسی در برخوردها اهل گذشت باشید، سرّ و اسرار مردم را فاش نکنید، کسی که از خطا چشم بپوشد و عیب مردم را هم بپوشاند این دیگر جامعه اصلاح می شود. که در روایت آمده «شرّ الناس من لا یعفو عن الزّله و لا یستر العوره»، بدترین مردم کسی است که از لغزش عفو نکند و عیب مردم را نپوشاند. پس سیره علی این می شود و اگر این دو تا نکته عملی بشود جامعه مشکلی ندارد. لغزشی می بینید از مردم، کسی را معصوم ندانید و خطا سرمی زند. عقل گفتا که خطا بینی خطای چشم است، هنر چشم خطاپوشی و زیبانگری است. لذا همین امیرالمومنین سلام الله تعالی علیه می فرماید: «العفو تاج المکارم»، زندگی را آرام می کند، یک آرامشی که به وجود آمد از حاکمیت عفو است. مکارم که خیلی خوبی هاست که تاج آن و نقطه ابتداء و نقطه طلایی این مکرمت ها و مکارم اخلاق عفو است. هرچند که انتقام دشمن حرام نیست، در عفو لذتی است که در انتقام نیست.

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo