درس خارج فقه آيت‌الله حسین نوری‌همدانی

موضوع : رؤیت هلال

بحث ما با توفیق پروردگار متعال درباره مسئله رؤیت هلال می باشد ، عرض کردیم که برای شناخت موضوع ثبوت هلال باید اول ماه رابشناسیم وتا وقتی که ما خصوصیات ماه را از لحاظ تشکلهای مختلف و گردش و... ندانیم نمی توانیم هلال را بدست بیاوریم. همچنین عرض کردیم که باید درباره زمین وخورشید هم شناختی بدست بیاوریم چرا که به مسئله رؤیت هلال ماه مرتبط می باشند ، درباره ماه مقداری بحث کردیم اما حالا می خواهیم درباره زمین بحث کنیم. یکی از مسائلی که در مسئله هلال به آن توجه شده است مسئله شهرها و بلاد مختلف زمین است که آیا اینها از لحاظ دوری و نزدیکی واز لحاظ طول وعرض در رؤیت هلال تأثیری دارند یا نه.

از قدیم یکی از موضوعات مهم بدست آوردن فاصله های شهرها از یکدیگر بوده چرا که فهمیدن اندازه و فاصله ها در زندگی انسان مؤثر است، از این جهت زمین را مثلاً به قاره ها تقسیم کرده اند و در قدیم به اقالیم سبعه وتقسیمات دیگرتقسیم کرده اند، اما ما از لحاظ شناختی که در حکم شرعی مؤثر است بحث می کنیم.

بحث ما مربوط به طول و عرض جغرافیایی نقاط مختلف زمین می باشد یعنی شناختن بلاد از لحاظ عرض و طول جغرافیایی نسبت به هم، که این شناخت هم در بحث ما وهم در شناخت اوقات مؤثر می باشد. یکی از کتابهایی که در این زمینه نوشته شده و بسیار کتاب خوبی است کتاب تحفة الأجلة في معرفة القبلة که مؤلفش سردار کابلی که از اهالی کرمانشاه بوده می باشد، علامه طباطبایی رحمة الله علیه هم در جلد اول المیزان در بحث قبله از ایشان نام می برد و تمجید می کند، پس إن شاء الله این کتاب تحفة الأجلة را تهیه کنید چون مسئله عرض و طول بلاد را که مورد بحث ماست در آنجا دقیقاً معین کرده. بحث امروز ما درباره شناخت فاصله های شهرها از لحاظ طول و عرض می باشد چرا که طول و عرض جغرافیایی بلاد در اوقات تأثیر دارد و بعضی ها هم قائل به این شده اند که در رؤیت هلال هم تأثیر دارد.شناخت طول جغرافیایی بلاد در شناخت شب و روز و صبح و ظهر و... خیلی تأثیر دارد ، طول بلاد را ما به این ترتیب اندازه گیری می کنیم که از شمال کره زمین تا جنوب آن 180 خط دور تا دور زمین به صورت دایره ای می کشیم منتهی باید توجه داشته باشیم که فاصله های این خطوط نسبت به هم باید متساوی باشد، پس 180 خط دایره ای دور تادور زمین می کشیم که در این صرت اگر ما کره زمین را به دو قسمت تقسیم کنیم کلاً 360 خط نیم دایره خواهیم داشت یعنی 180 نیم دایره در یک طرف کره زمین و 180 نیم دایره دیگر در طرف دیگر کره زمین ، اینها درجات طول هستند به این معنی که اگر ما یک جا را مبدأ قرار بدهیم، که بعداً مبدأ را ذکر می کنیم، و بخواهیم طول بلاد را بسنجیم باید نسبت به آن مبدأ بسنجیم. فلذا بلادی که در شرق مبدأ فرضی قرار دارند دارای طول شرقی وبلادی که در غرب آن قرار دارند دارای طول غربی می باشند.

در مورد مبدأ باید عرض کنیم که سابقاً مبدأ را جزایر خالدات که چند جزیره ای هستند که در آفریقا در سواحل اقیانوس اطلس واقع شده اند قرار داده بودند اما بعداً با بوجود آمدن آمریکا و... که در آن طرف اقیانوس اطلس واقع شده اند این مبدأ تغییر کرد. امروزه مبدئی که برای بدست آوردن طول جغرافیایی بلاد قرار داده اند یک شهر کوچکی به نام گرینویچ می باشد که در نزدیکی شهر لندن در کشور انگلستان واقع شده است.

همانطور که عرض کردیم 360 قوس بر روی کره زمین از شمال به جنوب ترسیم کردیم حالا آن 180 قوسی که در شرق این مبدأ یعنی گرینویچ هستند دارای طول شرقی و آن 180 قوسی که در غرب گرینویچ هستند دارای طول غربی می باشند.

خوب بنابراین راه به دست آوردن درجات طول جغرافیایی شرقی و غربی به این صورت می باشد ؛ همانطور که می دانیم زمین در حرکت وضعی خودش در هر 24 ساعت یک مرتبه به دور خودش می چرخد پس در هر 24 ساعت یک مرنبه تمام خطوطی که عرض کردیم (360 قوس) توسط نور خرشید درهم نوردیده می شوند، بنابراین اگر ما 360 را بر 24 تقسیم کنیم می فهمیم که هر ساعت چند درجه است، اگر 360 را بر 24 تقسیم کنیم خارج قسمت می شود 15، پس در هر ساعت 15 درجه با گردش زمین درنوردیده می شود. هر ساعت 60 دقیقه است فلذا اگر 60 را بر 15 تقسیم کنیم خارج از قسمت می شود4 پس نور خورشید در هر 4 دقیقه یک درجه را در می نوردد. بنابراین هر درجه معادل 4 دقیقه می باشد حالا اگر ما مثلاً فاصله تهران تا مشهد را بدست بیاوریم که چند درجه است و از آن طرف هم می دانیم که هر درجه معادل 4 دقیقه است بنابراین تفاوت اوقات مشهد با تهران را می توانیم به راحتی بدست بیاوریم. همانطور که می دانیم زمین چونکه از غرب به شرق می چرخد فلذا در بعضی از بلاد که نسبت به بلاد دیگر شرقی تر هستند خورشید زودتر طلوع وغروب می کند واوقات صبح و ظهر و مغرب وعشا ونصف شب آنها زودتر محقق می شود، مثلا مشهد نسبت به تهران شرقی تر است وپاکستان نسبت به مشهدو وچین نسبت به پاکستان شرقی تر است وبه همین ترتیب پیش می رود. به عنوان نمونه عرض می کنیم که طول شرقی مشهد 59درجه و37دقیقه و30ثانیه می باشد وطول شرقی تهران 51درجه و28دقیقه و58ثانیه است، حالا اگر ما بخواهیم تفاوت بین تهران ومشهد را از لحاظ طلوع وغروب و صبح و ظهر و...بدست بیاوریم ، طول شرقی تهران را از طول شرقی مشهد کم می کنیم که تقریبا تفاوتش می شود 8 درجه و11دقیقه، وبعد این تفاوت درجه را در عدد4 ضرب می کنیم که تقریباً می شود 32 دقیقه . پس 32 دقیقه زودتر از تهران در مشهد صبح و ظهر و مغرب و نصف شب و... می شود. یک نکته ای باید عرض کنم آن اینکه همانطوری که ما از تقسیم 360 درجه بر 24 ساعت درجات را فهمیدیم از ساعت هم می توانیم درجات را بفهمیم و امروزه از همین راه برای فهمیدن درجات استفاده می کنند مثلاً تلفن می کنند به اصفهان یا مشهد یا تبریز ویا لندن ویا هرجای دیگری و می پرسند که الان در آنجا ساعت چند است؟ مثلاً می گویند 5/3 ساعت مانده به ظهر وهمانطور که می دانیم هر ساعت 15 درجه است فلذا می فهمیم که آنها 5/52 درجه نسبت به ما طول شرقی دارند. امروز درباره طول شرقی وغربی بلاد بحث کردیم با توفیق پروردگار متعال در جلسه بعدی درباره عرض جغرافیایی بلاد بحث خواهیم کرد إن شاء الله......