درس خارج فقه آيت‌الله حسین نوری‌همدانی

موضوع : فی المفطرات – البقاء علی الجنابة

وکما یبطل الصوم بالبقاء علی الجنابة متعمدا کذا یبطل بالبقاء علی حدث الحیض والنفاس إلی طلوع الفجر ، فإذا طهرت منهما قبل الفجر وجب علیها الاغتسال أو التیمم ومع ترکهما عمدا یبطل صومها ،والظاهر اختصاص البطلان بصوم رمضان و إن کان الاحوط إلحاق قضائه به ، بل إلحاق مطلق الواجب بل المندوب أیضا ، وأما لو طهرت قبل الفجر فی زمان لا یسع الغسل ولا التیمم أو لم تعلم بطهرها فی اللیل حتی دخل النهار فصومها صحیح واجبا کان أو ندبا علی الاقوی .

صاحب عروة بعد از بحث بقاء بر جنابت وارد بحث بقاء بر حیض و نفاس می شوند و می فرمایند که اگر زنی حائض یا نفساء بود و قبل از طلوع فجر پاک شد لازم است که غسل کند و با طهارت وارد روز شود و دلیل این مطلب هم خبر موثقه أبی بصیر است که در باب 21 از ابواب مایمسک عنه الصائم واقع شده است و یک خبر بیشتر در این باب ذکر نشده است که این خبر است : « محمد بن الحسن باسناده عن علی بن الحسین عن علی بن أسباط عن عمِّه یعقوب بن سالم الأحمر عن أبی بصیر عن أبی عبدالله(ع) قال : إن طهرت بلیلٍ من حیضتها ثم توانت أن تغتسل فی رمضان حتی أصبحت علیها قضاء ذلک الیوم » . یستفاد از این خبر که بقاء بر حیض تا اذان صبح هم مانند بقاء عمدی بر جنابت موجب بطلان صوم رمضان رمضان می شود و باید بعداً قضای آن روزه را بجا بیاورد ، خوب در دلالت روایت بحثی نیست بلکه بحث در این است که آیا این حکم مختص به رمضان است یا اعم از رمضان و غیر رمضان (قضاء رمضان و واجبات معین و غیر معین و کفاره و ...) است؟ از طرفی در ارتکاز متشرعه وقتی حکمی درباره صلوة یا صوم بیان شود مربوط به تمامی نمازها و روزه ها می باشد و از طرف دیگر ما رویاتی داریم که مخالف با این روایت هستند یعنی اخباری که در باب اول از ابواب مایمسک عنه الصائم ذکر شده اند و مفطرات صوم در آنها منحصراً و به صورت یک قاعده کلیه ذکر شده اند و در هر موردی هم که ما شک کنیم اصل برائت جاری می کنیم ، خبر اول از باب 1 از ابواب مایمسک عنه الصائم این خبر است : « محمدبن الحسن باسناده عن الحسین بن سعید وباسناده عن محمدبن علی بن محبوب عن یعقوب بن یزید وباسناده عن علی بن مهزیار جمیعا عن ابن أبی عمیر عن حمادبن عثمان عن محمدبن مسلم قال : سمعت أبا جعفر(ع) یقول : لا یضر الصائم ما صنع إذا إجتنب ثلاث خصال : الطعام والشراب والنساء والارتماس فی الماء » .

خوب صاحب عروة می فرمایند که این حکم (بطلان) اختصاص به صوم رمضان دارد اگر چه احوط (مستحبی ) الحاق قضاء رمضان و مطلق صوم واجب و مندوب به صوم رمضان در این حکم می باشد ، خوب بحث در اینجا برمی گردد به اینکه آیا این حکم مختص به طبیعت صوم است که خوب در این صورت در هر صومی ثابت است و یا اینکه فقط مخصوص صوم رمضان است؟ بیشتر محشین و شراح عروة می گویند این حکم مختص به صوم رمضان است و حضرت امام (ره) می فرمایند که قضاء رمضان هم همین حکم را دارد زیرا قضاء رمضان همان صوم رمضان است که در خارج وقتش اتیان می شود و بنده هم در حاشیه همین مطلب حضرت امام را قائل شده ام و نوشته ام که در غیر از رمضان و قضای آن دلیلی نداریم که این حکم (بطلان صوم در صورت عدم غسل تا طلوع فجر) ثابت باشد .

خوب اگر کسی بگوید که شرط کلی است و صوم رمضان به عنوان مثال ذکر شده است مشکل است و از طرفی هم گفتیم که در ارتکاز متشرعه این شرط برای تمام روزه ها ثابت است ، خلاصه اینکه ما در اینجا می گوئیم که احتیاط واجب این است که این شرط برای حائض و نفساء هم ثابت است یعنی باید غسل کنند و با طهارت وارد روز شوند .

(اشکال و پاسخ استاد) : إقض مافات کما فات دلالت برکیفیت اصل عمل و دلالت بر این شرائط ندارد .

خوب مطلب بعدی که صاحب عروة بیان کرده این است که اگر زن پاک شد ولی زمان برای هیچکدام از غسل و تیمم وسعت ندارد اشکالی ندارد و روزه اش صحیح است زیرا در روایت گفته شده بود ؛ لوتوانت یعنی اگر سستی کرد روزه اش باطل است ولی در اینجا فرض بر این است که سستی نکرده فلذا اشکالی ندارد و روزه اش هم صحیح می باشد ، همچنین اگر نمی دانست که در شب پاک شده است و بعد داخل به روز شد صومش صحیح است زیرا در اینجا هم فرض براین است که سستی و تنبلی نکرده است لذا صومش صحیح است.

(مسئلة 49) : یشترط فی صحّة صوم المستحاضة علی الاحوط الاغسال النهاریة التی للصلوة ، دون ما لایکون لها ، فلو إستحاضت قبل الاتیان بصلوة الصبح أوالظهرین بما یوجب الغسل کالمتوسطة أوالکثیرة فترکت الغسل بطل صومها ، وأما لو إستحاضت بعد الاتیان بصلوة الفجر أو بعد الاتیان بالظهرین فترکت الغسل إلی الغروب لو یبطل صومها ، ولا یشترط فیها الاتیان بأغسال اللیلة المستقبلة و إن کان هو الاحوط... .

علی الأحوط در استحاضه اگر زن مستحاضه اغسال نهاریه للصلوة را بجا بیاورد روزه اش صحیح است ، استحاضه سه جور است ؛ قلیله و متوسطه و کثیره که قلیله اصلاً غسل ندارد بلکه باید برای هر نمازی پنبه را عوض کند و وضو بگیرد و نمازش را بخواند ، استحاضه متوسطه روزی یک غسل دارد و کثیره هم سه غسل دارد ، خلاصه اینکه ایشان صحت صوم مستحاضه را منوط به انجام اغسال نهاریه آن للصلوة می دانند و دیگر اغسال لیلیة را که بعد از عشائین باید انجام دهد شرط نمی دانند ، خوب حالا اگر زنی قبل از نماز صبح یا قبل از نماز ظهر و عصر استحاضه متوسطه یا کثیره شد که این دو موجب غسل هستند و غسلش را ترک کرد و انجام نداد صومش باطل است .

و اما دلیل این حکم در جلد 7 وسائل در باب 18 از ابواب مایمسک عنه الصائم ذکر شده است ، خبر اول از این باب 18 این خبر است : « محمدبن علی بن الحسین باسناده عن علی بن مهزیار قال : کتبت إلیه(ع) إمرئة طهرت من حیضها أو من دم نفاسها فی اول یوم من شهر رمضان ثمِ استحاضت فصلّت وصامت شهر رمضان کلُّه من غیر أن تعمل ما تعمل المستحاضة من الغسل لکلّ صلاتین ، هل یجوز صومها وصلاتها أم لا ؟ فکتبت(ع) : تقضی صومها ولا تقضی صلاتها ، لأنّ رسول الله(ص) کان یأمر المؤمنات من نسائه بذلک » . حدیث سنداً صحیح می باشد و نوشته های علی بن مهزیار معمولاً از امام جواد (ع) نقل شده اند و از این خبر استفاده می شود که زن مستحاضه ای که وظیفه اش غسل کردن است باید غسلهایش را انجام دهد تا صومش صحیح شود و إلا فلا، اما یک کلمه ای بعد از این حکم ذکر شده : (ولاتقضی صلاتها) که باعث شده بین فقها بحثهای زیادی در مورد دلیل تفکیک بین صلوة و صوم در این روایت انجام شود ، ما همان حرف آیت الله خوئی و بعض دیگر را می زنیم که می گفتند اگر یک جمله از یک خبری با روایات دیگر ما معرض بود باعث نمی شود که جملات دیگر آن روایت از حجیّت بیفتند فلذا فقط همان جمله ای که با دیگر روایات ما معارض است از حجیت می افتد و دیگر جملات به طور مستقل بیان کننده حکم دیگری می باشند ، مثل این جمله ؛ اغتسل للجمعة والجنابة که ما غسل جمعه را مستحب ولی جنابت را واجب می دانیم ، خلاصه اینکه دلیل حکمی که از صاحب عروة بیان شد این روایت بود که به عرضتان رسید .

خوب در ادامه مسئله صاحب عروة می فرمایند که اگر زنی بعد از اتیان صلوة فجر و یا بعد از اتیان صلوة ظهر و عصر استحاضه (متوسطه یا کثیره) شد و بعد تا غروب غسل نکرد صومش صحیح است زیرا در هیچکدام از دو فرض مذکور غسل نهاریه برای خواندن صلوة به او واجب نشده است و همچنین هیچکدام از غسل های لیله ماضیه و لیله مستقبله شرط صحت صوم امروز نیستند ، بنابراین طبق نظر صاحب عروة فقط اغسال نهاریه شرط صحت صوم زن مستحاضه (متوسطه و کثیره) می باشند... .