موضوع: حکم عجز از کفاره ی ماه رمضان

بحث در مسئله ی نوزدهم از مسائل عروة است صاحب عروة در این مسئله می فرماید: من عجز عن الخصال الثلاث في كفارة مثل شهر رمضان تخير بين أن يصوم ثمانية عشر يوما أو يتصدق بما يطيق و لو عجز أتى بالممكن منهما و إن لم يقدر على شئ منهما استغفر الله و لو مرة بدلا عن الكفارة و إن تمكن بعد ذلك منها أتى بها

این مسئله در مورد کسی است که نمی تواند خصال سه گانه ی ماه رمضان را اتیان کند او یا باید هجده روز روزه بگیرد و یا صدقه دهد. اگر این مقدار هم نتواند فقط یک بار استغفار اگر بکند کافی است. حال اگر بعدا قدرت بر اتیان کفاره پیدا کرد باید آن کفاره را بدهد از این رو معنای این مسئله این است که استغفار و امثال آن موجب سقوط، تا زمان عدم تمکن از خصال است نه سقوط دائمی کفاره.

علماء و شراح عروة در این مورد حاشیه ها و شرح های متفاوتی دارند.

صاحب شرایع در این مورد می گوید: الرابع عشر کل من وجب علیه شهران متتابعان فعجز عن صومهما صام ثمانیة عشر یوما و لو عجز عن الصوم اصلا استغفر الله و هو کفارته

در عبارت صاحب شرایع تصدق بما یطیق ذکر نشده است.

علامه در قواعد ج 1 ص 377 می فرماید: لو وجب علیه شهران متتابعان فعجر صام ثمانیة عشر یوما فان عجز استغفر الله و لو قدر علی اکثر من ثمانیة عشر او علی الاقل فالوجه عدم الوجوب.

در کلام این دو بزرگوار تخییر بین هجده روز روزه و تصدق بما یطیق نیامده است.

بعضی از محشین عروة همانند امام و آیة الله خوئی هجده روز روزه را ذکر نکرده اند و فقط تصدق بما یطیق را ذکر کرده اند.

بنابراین تا به حال سه مشی وجود داشته است (تخییر بین هیجده روز و تصدق بما یطیق، فقط هجده روز و فقط تصدق) از این رو باید روایات را بررسی کنیم.

روایات:

روایات ما بر سه دسته است:

یک دسته دلالت دارد که هنگام عجز از صوم شهرین باید هجده روز روزه بگیرد.

دسته ی دیگر می گوید که فقط باید آن مقدار که قدرت دارد صدقه بدهد.

دسته ی سوم می گوید که فقط استغفرار کافی است. (که باید ببینیم که آیا اگر از هر دو عاجز شد باید استغفار کند یا اگر از یکی از آن دو عاجز شد هم می تواند استغفار کند.)

اما روایات دسته ی اول:

خبر ابی بصیر باب 9 از ابواب بقیة صوم الواجب

ح 1: مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مَرَّارٍ وَ عَبْدِ الْجَبَّارِ بْنِ الْمُبَارَكِ جَمِيعاً عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ (عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ كَانَ عَلَيْهِ صِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ فَلَمْ يَقْدِرْ عَلَى الصِّيَامِ (وَ لَمْ يَقْدِرْ عَلَى الْعِتْقِ) وَ لَمْ يَقْدِرْ عَلَى‌ الصَّدَقَةِ قَالَ فَلْيَصُمْ ثَمَانِيَةَ عَشَرَ يَوْماً عَنْ كُلِّ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ

باب 8 از ابواب کفارات (ج 15 وسائل ص 559)

ح 1: مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ (عَنْ وُهَيْبِ بْنِ حَفْصٍ) عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ ظَاهَرَ مِنِ امْرَأَتِهِ فَلَمْ يَجِدْ مَا يُعْتِقُ وَ لَا مَا يَتَصَدَّقُ وَ لَا يَقْوَى عَلَى الصِّيَامِ قَالَ يَصُومُ ثَمَانِيَةَ عَشَرَ يَوْماً لِكُلِّ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ

رجال این حدیث ثقه هستند. ما در رجال سه تا ابی بصیر داریم و کتابی است به نام رسالة فی ابی بصیر که سید ابو طالب خوانساری نوشته است. در آنجا نوشته است که با چه قرائنی می توانیم متوجه شویم که کدام ابی بصیر مراد است و ابو بصیر مطلق یحیی بن قاسم اسدی است که ثقه است.

این حدیث در باب ظهار است از این رو جمعی هجده روز روزه را حمل به باب ظهار کرده اند و گفته اند که هر دو روایت یکی است و هر دو از ابو بصیر روایت شده است از این روایت اول هم مربوط به ظهار است و ارتباطی به باب روزه ندارد خصوصا که کفارات ظهار مرتبه است یعنی اول باید رقبه را عتق کند اگر نشد صیام شهرین و اگر نشد اطعام سکین است.

روایات دسته ی دوم: حکم تصدق بما یطیق

باب 8 از ابواب ما یمسک عنه الصائم (ج 7 وسائل ص 29)

ح 1: مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ‌ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي رَجُلٍ أَفْطَرَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ مُتَعَمِّداً يَوْماً وَاحِداً مِنْ غَيْرِ عُذْرٍ قَالَ يُعْتِقُ نَسَمَةً أَوْ يَصُومُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ أَوْ يُطْعِمُ سِتِّينَ مِسْكِيناً فَإِنْ لَمْ يَقْدِرْ تَصَدَّقَ بِمَا يُطِيقُ سند این روایت صحیح است.

در این روایت در صورت عدم تمکن از خصال کفاره صریحا می گوید که باید به آن اندازه که می تواند صدقه دهد.

ح 3: محمد بن یعقوب عن علی بن ابراهیم ُ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي رَجُلٍ وَقَعَ عَلَى أَهْلِهِ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ فَلَمْ يَجِدْ مَا يَتَصَدَّقُ بِهِ عَلَى سِتِّينَ مِسْكِيناً قَالَ يَتَصَدَّقُ بِقَدْرِ مَا يُطِيقُ

طائفة سوم روایات : روایاتی که دلالت بر استغفار دارد.

باب 8 از ابواب ما یمسک عنه الصائم (ج 7 وسائل ص 29)

ح 9: عَلِيُّ بْنُ جَعْفَرٍ فِي كِتَابِهِ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ نَكَحَ امْرَأَتَهُ وَ هُوَ صَائِمٌ فِي رَمَضَانَ مَا عَلَيْهِ قَالَ عَلَيْهِ الْقَضَاءُ وَ عِتْقُ رَقَبَةٍ فَإِنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ فَإِنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَإِطْعَامُ سِتِّينَ مِسْكِيناً فَإِنْ لَمْ يَجِدْ فَلْيَسْتَغْفِرِ اللَّهَ کتاب علی بن جعفر به دست صاحب وسائل بوده است و صحت کتاب در نزد ایشان مسلم است.

البته کفارات ماه رمضان تخییر است ولی در این روایت ترتیب ذکر شده است که ما قائل به تخییر هستیم. در هر حال ذیل روایت بر مدعا دلالت دارد.

باب 6 از ابواب کفارات (ج 15 ص 554)

ح 1: مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ كُلُّ مَنْ عَجَزَ عَنِ الْكَفَّارَةِ الَّتِي تَجِبُ عَلَيْهِ مِنْ صَوْمٍ أَوْ عِتْقٍ أَوْ صَدَقَةٍ فِي يَمِينٍ أَوْ نَذْرٍ أَوْ قَتْلٍ أَوْ غَيْرِ ذَلِكَ مِمَّا يَجِبُ عَلَى صَاحِبِهِ فِيهِ الْكَفَّارَةُ فَالِاسْتِغْفَارُ لَهُ كَفَّارَةٌ مَا خَلَا يَمِينَ الظِّهَارِ فَإِنَّهُ إِذَا لَمْ يَجِدْ مَا يُكَفِّرُ بِهِ حَرُمَ عَلَيْهِ أَنْ يُجَامِعَهَا وَ فُرِّقَ بَيْنَهُمَا إِلَّا أَنْ تَرْضَى الْمَرْأَةُ أَنْ يَكُونَ مَعَهَا وَ لَا يُجَامِعَهَا اسناد شیخ به عاصم صحیح است.

در این روایت قاعده ی کلی ذکر شده است و در آن سخنی از هجده روز روزه نیست. (در آن آمده است که در کفاره ی ظهار تا فرد کفاره ندهد نمی تواند با زوجه آمیزش کند)

ان شاء الله در جلسه ی بعد این بحث را پیگیری می کنیم.