موضوع: عدم وجوب فور و رعایت تتابع در قضای روزه

 بحث در قضای روزه ی ماه رمضان است و به مسئله ی هفتم رسیده ایم. صاحب عروة در این مسئله می فرماید: لا يجب الفور في قضاء و لا التتابع‌ نعم يستحب التتابع فيه و إن كان أكثر من ستة لا التفريق فيه مطلقا أو في الزائد في الستة.‌

 در این مسئله دو فرع عنوان شده است یکی اینکه در قضای ماه رمضان فوریت لازم نیست دوم اینکه لازم نیست آنها را پشت سر هم بگیرد بلکه هر وقت می تواند یک روز را بگیرد.

 در هر دو مورد روایت وارد شده است.

 اما در مورد اول روایات متعددی وارد شده است. در جلسه ی قبل یک روایت را خواندیم و اکنون به روایت دوم می پردازیم:

 وسائل ج 7 ص 251 باب 27 از ابواب احکام شهر رمضان

 حدیث 2: َ عَنْهُ (شیخ طوسی باسناده عن الحسین بن سعید) عن عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجَوْهَرِيِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ قَضَاءِ شَهْرِ رَمَضَانَ فِي شَهْرِ ذِي الْحِجَّةِ وَ قَطْعِهِ (یعنی عدم تتابع) فَقَالَ اقْضِهِ فِي ذِي الْحِجَّةِ وَ اقْطَعْهُ إِنْ شِئْتَ.

 در جلسه ی قبل در مورد وثاقت قاسم بن محمد جوهری بحثی را مطرح کردیم و نتوانستیم وثاقت او را قبول کنیم.

 بعد صاحب وسائل اضافه می کند: وَ رَوَاهُ الصَّدُوقُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ وَ رَوَاهُ الْكُلَيْنِيُّ عَنْ حُمَيْدِ بْنِ زِيَادٍ عَنِ ابْنِ سَمَاعَةَ عَنْ غَيْرِ وَاحِدٍ عَنْ أَبَانٍ مِثْلَهُ از این رو مشایخ ثلاث این حدیث را روایت کردند.

 حدیث 4: مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ كُنَّ نِسَاءُ النَّبِيِّ ص إِذَا كَانَ عَلَيْهِنَّ صِيَامٌ أَخَّرْنَ ذَلِكَ إِلَى شَعْبَانَ إِلَى أَنْ قَالَ فَإِذَا كَانَ شَعْبَانُ صُمْنَ (وَ صَامَ مَعَهُنَّ) الْحَدِيثَ این روایت صحیحه است.

 صاحب جواهر هم در مورد عدم لزوم فوریت می فرماید: بلا خلاف اجده فیه

اما در مورد عدم لزوم تتابع:

 علامه در منتهی ج 9 ص 335 می فرماید: و قضاء شهر رمضان متفرقا یجزیء و التتابع احسن عندی و احب و هو اختیار شیخنا رحمه الله (شیخ طوسی در مبسوط و نهایه و در خلاف) و أكثر علمائنا و به قال ابن عبّاس، و أنس بن مالك... و مالك و أبو حنيفة، و الثوريّ و الأوزاعيّ و الشافعيّ... و قال بعض علمائنا: الأفضل أن يأتي به متفرّقا و منهم من قال: إن كان الذي فاته عشرة أيّام أو ثمانية، فليتابع بين ثمانية أو‌ بين ستّة، و يفرّق الباقي و قال داود، و النخعي، و الشعبيّ: إنّه يجب التتابع. و نقله الجمهور عن عليّ عليه السّلام، و ابن عمر...

 شیخ در خلاف ج 2 مسئله ی 68 که مسائل اختلافی بین ما و عامه را مطرح کرده است قائل است که تتابع احسن می باشد.

 محقق در شرایع هم قائل است که تتابع مستحب است و صاحب جواهر هم سعی کرده است همین را ثابت کند.

 قول دیگر این است که تتابع واجب است که صاحب جواهر این قول را به عامه منسوب می داند.

 قول دیگر این است که تفریق مستحب است.

 قول دیگر این است که اگر پنج شش روز باشد تتابع افضل است و الا تفریق.

دلالت روایات:

 وسائل ج 7 ص 249 باب 26 از ابواب احکام شهر رمضان

 حدیث 4: مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ يَعْنِي عَبْدَ اللَّهِ عَنْ أَبِي‌ عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ مَنْ أَفْطَرَ شَيْئاً مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ فِي عُذْرٍ فَإِنْ قَضَاهُ مُتَتَابِعاً فَهُوَ أَفْضَلُ وَ إِنْ قَضَاهُ مُتَفَرِّقاً فَحَسَنٌ

 حدیث 5: عَنْهُ (شیخ طوسی) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِذَا كَانَ عَلَى الرَّجُلِ شَيْ‌ءٌ مِنْ صَوْمِ شَهْرِ رَمَضَانَ فَلْيَقْضِهِ فِي أَيِّ شَهْرٍ شَاءَ أَيَّاماً مُتَتَابِعَةً فَإِنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَلْيَقْضِهِ كَيْفَ شَاءَ وَ لْيُحْصِ الْأَيَّامَ (ایام را بشمرد تا بعد به مشکل بر نخورد.) فَإِنْ فَرَّقَ فَحَسَنٌ فَإِنْ تَابَعَ فَحَسَنٌ الْحَدِيثَ ظاهر صدر این روایت وجوب است زیرا امام قضاء متتابعة امر می فرماید و امر هم ظهور در وجوب دارد ولی در جمع بین این اخبار و اخبار دیگر قائل به استحباب می شویم.

 حدیث 8: مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ (شیخ صدوق) بِإِسْنَادِهِ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ الْجَعْفَرِيِّ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا ع عَنِ الرَّجُلِ يَكُونُ عَلَيْهِ أَيَّامٌ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ أَ يَقْضِيهَا مُتَفَرِّقَةً قَالَ لَا بَأْسَ بِتَفْرِقَةِ قَضَاءِ شَهْرِ رَمَضَانَ إِنَّمَا الصِّيَامُ الَّذِي لَا يُفَرَّقُ صَوْمُ كَفَّارَةِ الظِّهَارِ وَ كَفَّارَةِ الدَّمِ وَ كَفَّارَةِ الْيَمِينِ. اسناد شیخ صدوق به سلیمان بن جعفر صحیح است و سلیمان بن جعفر ثقه است.

 در این روایت تصریح شده است که منحصرا صوم کفاره ی ظهار، کفاره ی قتل خطأ و کفاره ی قسم باید پشت سر هم باشد.

 بعد صاحب وسائل اضافه می کند: وَ رَوَاهُ الْكُلَيْنِيُّ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَشْيَمَ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ وَ رَوَاهُ الشَّيْخُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَعْقُوبَ مِثْلَهُ

روایت داله بر عدم تتابع:

 حدیث 6: بِإِسْنَادِهِ (شیخ طوسی) عَنْ سَعْدٍ (سعد بن عبد الله حمیری که از اشعریین مهم قم است) عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ (فطحی و ثقه است) عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِيدٍ (فطحی و ثقه است) عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَةَ (فطحی و ثقه است) عَنْ عَمَّارِ بْنِ مُوسَى السَّابَاطِيِّ (فطحی و ثقه است) عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ تَكُونُ عَلَيْهِ أَيَّامٌ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ كَيْفَ يَقْضِيهَا فَقَالَ إِنْ كَانَ عَلَيْهِ يَوْمَانِ فَلْيُفْطِرْ بَيْنَهُمَا يَوْماً وَ إِنْ كَانَ عَلَيْهِ خَمْسَةُ أَيَّامٍ فَلْيُفْطِرْ بَيْنَهَا أَيَّاماً وَ لَيْسَ لَهُ أَنْ يَصُومَ أَكْثَرَ مِنْ سِتَّةِ أَيَّامٍ مُتَوَالِيَةٍ وَ إِنْ كَانَ عَلَيْهِ ثَمَانِيَةُ أَيَّامٍ أَوْ عَشَرَةٌ أَفْطَرَ بَيْنَهَا يَوْماًاین روایت موثقه است.

 همانطور که واضح است این خبر در متن اضطراب دارد. آیة الله بروجردی در درس می فرمود که عمار ساباطی اهل ساباط است که از شهرهای مدائن است که اهل آن فارسی زبان بودند. بعد که عرب آنجا را تصرف کرد آنها با زبان عربی آشنا شدند. معمولا روایات عمار ساباطی دارای اضطراب است.

 به هر حال این خبر دلالت دارد بر لزوم تفریق و حال آنکه روایات قبلی دلالت داشت تتابع احسن و احب است. بنابراین علماء ناچار شدند این حدیث را توجیه کنند:

توجیه اول: آیة الله خوئی در مستند ج 2 ص 174 می فرماید: و الصحيح لزوم رد علمها إلى أهلها لمعارضتها للنصوص الكثيرة المصرحة بجواز التتابع، بل أفضليته التي لا ريب في تقديمها لكونها أشهر و أكثر. و مع الغض و تسليم التعارض و التساقط فيكفي في الجواز بل الاستحباب عمومات المسارعة و الاستباق الى الخير كما عرفت (که باید روزه ها را سریعا گرفت و عقب نینداخت)

توجیه دوم: علامه در منتهی ج 9 ص 338 که تتابع را بهتر می دانست در توجیه این خبر می فرماید: الجواب عن الأوّل: أنّ في طريقه قوما ضعفاء، منهم عمّار و يحتمل أنّه عليه السّلام إنّما أمره بذلك على جهة التخيير و الإباحة، لا على سبيل الإيجاب و لا الندب ... و لو صحّ، حمل على الاستحباب، فإنّ التتابع أحسن؛ لما فيه من المسارعة إلى فعل الطاعات، و موافقة الخبر، و الخروج من الخلاف، و مشابهته بالأداء.

توجیه سوم: صاحب جواهر می فرماید: این خبر اضطراب دارد و مورد عمل فقهای ما نیست از این رو یا باید آن را توجیه کرد و یا طرح نمود.

 به هر حال ظاهر عبارت صاحب عروة نشان می دهد که ایشان به خبر عمار عمل نکرده است.

 مسئله ی هشتم: لا يجب تعيين الأيام‌ فلو كان عليه أيام فصام بعددها كفى و إن لم يعين الأول و الثاني و هكذا بل لا يجب الترتيب أيضا فلو نوى الوسط أو الأخير تعين و يترتب عليه أثره‌

 این مسئله در این مورد است که کسی که روزه می گیرد لازم نیست معین کند که امروز روزه ی روز هشتم ماه رمضان را قضا می کند و هکذا.