درس خارج فقه آیت الله نوری
کتاب الصوم
90/07/03
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: مفهوم بیع
در بیع چهار صورت متصور است
گاه هر دو کالا هستند مثلا عبا را به کتاب مبادله می کند. گاه هر دو از نقود هستند. مثلا صراف ها همین کار را انجام می دهند و یک واحد پولی را به واحد دیگر تبدیل می کنند. گاه مثمن از متاع است و ثمن از نقود: مانند فروش عبا به پول عکس مورد سوم
یکی از موضوعاتی که در بحث بیع بین امام قدس سره و آیة الله خوئی بحث است این است که آیة الله خوئی فقط موردی را بیع می داند که مثمن متاع و ثمن از نقود باشد. اما قدس سره قائل است که هر چهار صورت بیع است.
باید دید که بیع آیا به هر چهار مورد اطلاق می شود یا فقط بر مورد سوم.
مطلب دیگر این است که بشر از ابتدا محتاج به معامله بود زیرا یک نفر نمی توانست تمام احتیاجات زندگی خود را برآورده کند. سابقا مبادله به صورت جنس به جنس بود مثلا الآن در بعضی از روستاها همین معامله مرسوم است مثلا چای را به تخم مرغ می فروشند. بعد به سبب مشکلاتی که در این معامله بود و حمل و نقل اجناس برای مبادله دشوار بود، برای ثمن به سراغ نقود آمدند. البته ارزش نقود اعتباری است به همین سبب نظر به مثمن استقلالی است و نظر به ثمن آلی زیرا آنی که احتیاج است مثمن است و برای رسیدن به آن ثمنی در نظر گرفته شده است.
آیة الله خوئی به همین سبب می فرماید: چون عقلاء نقود را جایگزین متاع قرار دادند از این رو در ثمن، نقود اصل شد و مفهوم بیع تغییر یافت و اینگونه شد که مثمن کالا باشد و ثمن جزء نقود باشد.
از طرفی دیگر می فرماید: کسانی که مثمن را می دهند نوعا در نظر دارند که از آن استفاده کنند و منفعت کسب کنند ولی کسی که ثمن می دهد قصد منفعت ندارد و فقط برای رفع احتیاج خود چنین می کند. حال که این رسم و اندیشه در میان عقلاء استقرار پیدا کرد، بیع به معنای دادن نقد در برابر مثمن شد و مفهوم بیع فقط همین را شامل می شود و معاوضات دیگر از معنای بیع خارج است و برای اعتبار آن باید ادله ی دیگری غیر از ادله ی بیع پیدا کرد. (مصباح الفقاهة ج 2 ص 7.)
امام قدس سره قائل است: در کتاب بیع ایشان تقریر شیخ محمد حسن قدیری ص 7 می فرماید: بیع از ابتدا میان مردم متعارف بود و شارع همان را با اضافه و کسر قیودی تأسیس کرده است ایشان این بحث را مطرح می کند و می فرماید: هل تکون معاوضة المتاع بالمتاع بیعا او یختص البیع بمعاوضة المتاع بالنقد و هل تکون معاوضة النقد بالنقد بیعا او یختص البیع بمعاوضة المتاع بالنقد. و هل تکون معاوضة النقد بالمتاع بیعا او یختص البیع بمعاوضة المتاع بالنقد.
سپس امام قدس سره می فرماید: ظاهره صدق البیع عرفا فی جمیع تلک الموارد.
به نظر ما کلام امام قدس سره صحیح است و ما نیز در مفهوم بیع گفتیم که معنای آن وسیع است و هر نوع معاوضه ای را به چیز دیگر شامل می شود حتی معاوضه ضلالت به هدی و امثال آن. از طرفی تطوراتی که در زندگی افراد به وجود می آید و نوع بیع در میان آنها فرق می کند موجب نمی شود که معنای بیع عوض شود. (از این رو کلام آیة الله خوئی صحیح نیست.) آنچه آیة الله خوئی فرموده اند از باب اشتباه مصداق به مفهوم است. مثلا در جایی اگر بگویید آب بیاور همیشه آب را با یخ می آورند این موجب نمی شود که معنای آب، مایع همراه با یخ باشد بلکه آنچه در آن مکان رسم است مصداقی از مفهوم آب است. در ما نحن فیه هم همین است.
مطلب دیگری که آیة الله خوئی مطرح می کند این است که آیا در بیع شرط است که مبیع اصل باشد و ثمن تبع باشد مثلا اصل عبا است و پول فقط برای به دست آوردن عبا به کار می رود. حتی آقا رضا همدانی می گوید: یعتبر فی البیع ان یکون المبیع اصلا و الثمن تبعا و بدلا و غیر آن بیع نیست.
ما می گوییم گاه هر دو اصل است یعنی من عبا را به کتاب می فروشم و برای من عبا اصل است و برای شما کتاب اصل است. (بر خلاف آقا رضا همدانی که این را بیع نمی داند زیرا ثمن و مثمن در عرض هم هستند و یکی اصل و دیگری تبع نیست.)
نقول: در مفهوم بیع گفتیم که صرف معاوضه ی یک چیز به چیز دیگر کفایت می کند و اصل و تبع بودن در مفهوم آن داخل نیست.
همچنین این بحث مطرح است که آیا لازم است بایع مالک متاعی باشد که می فروشد و آیا لازم است که مال را به فرد مقابل تملیک کند یا اینکه صرف اینکه در اختیار او قرار دهد کافی است. (مثلا کسی که پدر و مادر خود را که برده هستند می خرد و بایع آن دو را در اختیار مشتری می گذارد نمی تواند آن دو را به او تملیک کند و بعد از خرید هر دو آنا ما آزاد می شوند)
بحث بعدی این است که در بیع معتبر است ثمن در ملک کسی داخل شود که معوض از ملک او خارج می شود و غیر آن بیع نیست مثلا اگر کسی به نانوا صد هزار تومان پول دهد و بگوید به هر فقیری دو عدد نان بده در اینجا آنچه نانوا به فقیر می دهد نمی تواند بیع باشد.
حال باید دید آیا معنای بیع آنقدر وسیع هست که این موارد را هم شامل شود یا نه
