موضوع : عقد فضولی/فی شرائط المتعاقدین

 

 عرض کردیم در تتمه ی بحث در أدله ی صحت بیع فضولی در بعضی کتب بحثی در باب انفال و اموالی که متعلق خمس هستند و با آنها معاملاتی صورت می گیرد و یا هبه و یا إباحه می شوند مطرح شده است با این بیان که بالاخره تکلیف اشخاصی که این اموال را تحویل می گیرند و به آنها منتقل می شود در حالی که می دانند در این اموال خمس وجود دارد چیست ؟ و آیا این بحث مندرج در بحث بیع و عقد فضولی می باشد یا نه؟ .

 آیت الله خوئی در مصباح الفقاهة سعی کرده که چنین معاملاتی را در تحت همان بیع فضولی مندرج کند لذا فرموده ما می دانیم آن شخصی که مال را به ما منتقل می کند مالک تمام آن نیست بلکه یک پنجم آن متعلق به امام(ع) می باشد منتهی ما در تمام آن مال تصرف می کنیم از این جهت که امام(ع) بیع را نسبت به این یک پنجم اجازه فرموده و روایات فراوانی نیز در جلد 6 وسائل الشیعة در آخرین باب از ابواب خمس داریم که در آنها ائمه(ع) فرموده اند : « أبحنا لشیعتنا » ، البته در بیشتر روایات مذکور مناکح و مساکن و متاجر ذکر شده ولی از این روایات استفاده می شود کل آنچه که به منقول إلیه بواسطه ی بیع و هبه و غیرهما منتقل می شود برای شیعیان إباحه شده است .

 خوب واما شکی در این مطلب نیست که تصرف در چنین معاملاتی که یقین داریم متعلق خمس در آن وجود دارد جائز است و اشکالی ندارد و حتی سیره ی متشرعه نیز بر این جاری نیست که در چنین معاملاتی دقت کنند و ببینند آیا کسی که با او معامله می کنند خمس می دهد یا نه ، فلذا جواز در تصرف از إباحه ی ائمه(ع) سرچشمه می گیرد .

 صاحب عروه در آخرین مسئله ی کتاب خمس که کسی هم بر آن حاشیه ندارد می فرماید : ( مسألة 19) : إذا انتقل إلى الشخص مال فيه الخمس ممّن لا يعتقد وجوبه كالكافر و نحوه لم يجب عليه إخراجه فإنّهم (عليهم السّلام) أباحوا لشيعتهم ذلك سواء كان من ربح تجارة أو غيرها، و سواء كان من المناكح و المساكن و المتاجر أو غيرها .

 خوب و اما بحث مهم در اینجا این است که ما در اصل مطلب شکی نداریم بلکه بحثمان در این است که آیا چنین معاملاتی تحت بیع فضولی مندرج هستند یا مربوط به باب دیگری می باشند؟ .

 آیت الله خوئی در ص272 از جلد 2 مصباح الفقاهة تمام این موارد را تحت بیع فضولی مندرج کرده ، دلیل ایشان که البته ما قبول نداریم آن است که ایشان می فرمایند در صحت بیع فضولی شرط است که إذن به منقول إلیه برسد ( ما نیز قبلا خلافاً لشیخ انصاری گفتیم که مجرد رضای باطنی برای خروج از فضولیت کافی نیست بلکه باید إذن صریح انشاء شود ) و تا چندی که معامله واقع نشده إذن شارع مقدس به او نرسیده اما وقتی معامله انجام شد منقول إلیه متوجه می شود که یک پنجم از مالی که به او منتقل شده متعلق به مالک نبوده لذا نسبت به این یک پنجم دغدغه پیدا می کند و سپس متوجه إذن و إباحه امام(ع) برای شیعیان می شود .

 ظاهرا این بیان آیت الله خوئی نا تمام است زیرا هرکسی قبل از معامله می داند که اگر با کسی که لایعتقد الخمس أو لا یُخَمَّس معامله کند ائمه(ع) تفضُّلاً إباحه کرده اند و إذن داده اند و وقتی که قبل از معامله چنین چیزی را بداند دیگر بیع فضولی نمی شود زیرا إذن ائمه(ع) قبلا وجود دارد ، بنابراین دیگر این بحث ربطی به بیع فضولی ندارد .

 سید فقیه یزدی در ص124 از جلد2 حاشیه مکاسب اشکال کرده و فرموده اصلا بحث ما در بیع فضولی درباره تملیک و تملُّک است درحالی که ائمه(ع) إباحه کرده اند و مسلّماً إباحه غیر از تملیک و تملُّک است ، البته قبلا عرض کردیم که ما دو جور إباحه داریم ؛ اول إباحه بالضمان است مثل اینکه به رستوران برای صرف غذا می رویم که خوب صاحب رستوران خوردن غذا را برای ما إباحه کرده ولی باید پولش را به او بپردازیم ، و دوم إباحه به غیر ضمان و مجانی است مثل إباحه صاحب خانه برای مهمانش ، علی أیِّ حالٍ سید فقیه یزدی می فرماید ائمه(ع) إباحه کرده اند نه تملیک و این یعنی اینکه تصرفات برای منقول إلیه جائز است اما مال متعلق به ائمه(ع) می باشد لذا این در بیع فضولی مندرج نمی باشد .

  به کلام سید فقیه یزدی اشکال وارد است زیرا به نظر بنده این : « أباح » که ائمه(ع) فرموده اند أعم می باشد و فقط بر إباحه ی اصطلاحی که سید فقیه یزدی فرموده دلالت ندارد بلکه هم بر حکم وضعی یعنی جواز جمیع تصرفات بر شیعیان و هم بر حکم تکلیفی یعنی انتقال تمام مال به منقول إلیه دلالت دارد و عملاً و سیرةً نیز همین طور است یعنی افرادی که معامله می کنند مال را مال خودشان می دانند لذا با ارث به دیگری منتقل می شود و یا مال را به دیگری می فروشند و امثال ذلک ، بنابراین هم کلام آیت الله خوئی و هم کلام سید فقیه یزدی اشکال دارد و این بحث اصلا مربوط به بحث بیع فضولی نمی باشد .

 با توفیق پروردگار متعال بحث در أدله ی صحت بیع فضولی به پایان رسید و إن شاء الله از فردا أدله ی کسانی که قائل به بطلان بیع فضولی هستند را مورد بررسی قرار خواهیم داد ... .

 

 

  والحمد لله رب العالمین و صلی الله علی محمد وآله الطاهرین