درس خارج فقه آیت الله نوری
کتاب البیع
94/01/16
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع:
اقسام جهاد/ولایة الفقیه
صاحب جواهر رحمة الله علیه در جلد 21 جواهر 43 جلدی که مربوط به جهاد است در آغاز فصل ابتدا جهاد را لغتاً معنی می کند و می فرماید جهاد از باب مفاعله و به کسر جیم است، یا از ماده جَهد به فتح جیم به معنی مشقت و تعب است و یا از ماده جُهد به ضم جیم و به معنی طاقت و وسع می باشد، سپس ایشان می فرماید و اما جهاد شرعا عبارت است از "بذل النفس و المال والوسع فی إعلاء کلمة الإسلام" در رواقع ایشان می خواهد بفرماید معنای لغوی جهاد با معنای شرعی آن فرق دارد و البته در بعضی از کلمات مثل صلاة همین طور است حقیقت شرعیه و حقیقت متشرعه و معنای لغوی داریم اما در جهاد معنای لغوی مراد است زیرا قرآن بر اساس فهم عرف عام مردم نازل شده و به همین معنی باید حمل شود إلا ما خرج بالدلیل بنابراین جهاد به همان معنای عام لغوی یعنی کوشش و به کار بردن وسع و امکانات برای پیشرفت اسلام می باشد و در قران نیز جهاد به همین معنی بکار رفته است.
در قرآن کریم در 30 جا کلمه جهاد بکار رفته است که برای نمونه به چند آیه اشاره می کنیم:
اول: ﴿إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُم بُنيَانٌ مَّرْصُوصٌ﴾[1].
دوم: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى تِجَارَةٍ تُنجِيكُم مِّنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ(10)تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ(11)يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَيُدْخِلْكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ(12)﴾[2].
در سوره صف آیاتی ذکر شده که خیلی به هم مرتبط هستند مثلاً در آیات قبل اینطور گفته شده:﴿يُرِيدُونَ لِيُطْفِؤُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ(8)هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ(9)﴾[3] و سپس در آیات بعدی که خواندیم جهاد ذکر شده است و باز در ادامه ی آیات مربوط به جهاد اینطور ذکر شده:﴿وَأُخْرَى تُحِبُّونَهَا نَصْرٌ مِّنَ اللَّهِ وَفَتْحٌ قَرِيبٌ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ﴾[4]، حالا اینکه مراد از این آیه که بعد از آیات مربوط به جهاد ذکر شده چیست در تفسیر صافی گفته شده مراد ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می باشد یعنی اگر جهاد به این ترتیب صورت بگیرد مقدمه و زمینه ای خواهد بود برای ظهور حضرت مهدی علیه السلام.
خوب و اما اولین نکته ای که باید توجه داشته باشیم آن است که جهاد یک معنای بسیار وسیعی دارد و فقط درگیری و جنگ رزمی نیست، برخی خیال می کنند که جهاد با قتال هم معنی هستند در صورتی که اینطور نیست بلکه جهاد یعنی تلاش و کوشش و سعی و به کار بردن امکانات برای إعلای کلمه اسلام اعم از اینکه امکان مالی و یا جانی باشد فلذا می توان جهاد را به چند قسمت تقسیم کرد؛ اول جهاد مالی که در شش جای قرآن ذکر شده، دوم جهاد بیانی یعنی کسانی که با بیان خودشان می توانند باید اسلام را معرفی کنند، در اول جلد دوم بحار طبع جدید حدیثی از حضرت عسکری به نقل از پدرش حضرت هادی علیهما السلام نقل شده که حضرت هادی علیه السلام نشسته بودند و در محضر ایشان عده ای از علویین و هاشمیین که همگی دارای احترام خاصی بودند حضور داشتند، یک عالمی وارد شد ناگهان حضرت هادی علیه السلام از جای خودشان برخاستند و به استقبال آن عالم رفتند و او را آوردند و در کنار خودشان و در صدر مجلس نشاندند، این احترام حضرت به هاشمیین و علویین گران آمد و حتی بعضی از آنها یک چیزی گفتند، حضرت فرمودند این عالم در جلسه ای با یک ناصبی بحث کرده و بر او غالب شده و او را شکست داده لذا کار این عالم از شرافت نصبی برتر و بالاتر است خلاصه اینکه جهاد بیانی نوعی از جهاد می باشد و بسیاری از علماء ما نیز همینطور بوده اند مثل شیخ مفید که در وصف او امام زمان آن اشعار را سروده است و چندین توقیع برای او نوشته است، خطابه و منبر نیز شعبه ای از همین جهاد بیانی است و یا جهاد هنری و شعری مثل کمیت بن زید اسدی و دعبل خزائی که با اشعار و ادب و هنر خودشان حقانیت اهل بیت علیهم السلام را بیان می کردند لذا می بینیم که حضرت باقر و حضرت سجاد علیهما السلام کمیت بن زید اسدی را بسیار اکرام می کردند و حتی به او پول می دادند اما نمی گرفت و می گفت یک قطعه از لباستان را به من بدهید خب این مقام بسایر بالائی دارد و بالاخره در همین راه نیز شهید شد و یا دعبل خرائی که میگفته من پنجاه سال است که چوبه دارم را باخودم حمل می کنم، همچنین جهاد قلمی مثل معالم المدرستین و المراجعات و عقبات الانوار و الغدیر و امثال ذلک که با قلمشان جهاد کردند و خلاصه اینکه ما می خواهیم بگوئیم جهاد یک معنای بسیار وسیعی دارد و البته مصادیق مختلفی دارد منتهی با جنگ و قتال فرق دارد، کسی که می خواهد معنای جنگ را بفهمد باید به شاهنامه فردوسی مراجعه کند اما کسی که می خواهد معنای جهاد را بفهمد باید به قرآن و اخبار اهل بیت علیهم السلام مراجعه کند.
بنده از کتاب زبدة البیان مقدس اردبیلی که مربوط به آیات الاحکام است چند صفحه ای در مورد جهاد نوشته ام ایشان چند آیه ای در مورد جهاد ذکر کرده و در آخر کلامش مطالبی گفته که با بحث ما مربوط است، ایشان می فرماید باید توجه داشته باشیم که جهاد همیشه باید با امر امام معصوم باشد البته ما از جواهر نقل کردیم که ولی فقیه عادل نیز جانشین امام معصوم می باشد، گفتیم که جهاد با جنگ فرق دارد لذا باید تحت نظر امام یا قائم مقام امام باشد و چون اینطور است دیگر ما نباید در انواع و اقسام و کیفیت جهاد بحث کنیم بلکه هر طور که امام یا قائم مقام او یعنی فقیه عادل تشخیص دهد جهاد همان طور باید انجام شود، سپس ایشان چند آیه را ذکر می کند من جمله آیه شریفه:﴿وَما لَكُم لا تُقاتِلونَ في سَبيلِ اللَّهِ وَالمُستَضعَفينَ مِنَ الرِّجالِ وَالنِّساءِ وَالوِلدانِ الَّذينَ يَقولونَ رَبَّنا أَخرِجنا مِن هٰذِهِ القَريَةِ الظّالِمِ أَهلُها وَاجعَل لَنا مِن لَدُنكَ وَلِيًّا وَاجعَل لَنا مِن لَدُنكَ نَصيرًا﴾[5] که با بحث فعلی ما که در مورد جهاد برای نجات مستضعفین عالم از تحت سیطره ظالمان بود مرتبط می باشد و عرض کردیم امام رضوان الله علیه در صحیفه نور در سیزده جا به این آیه شریفه برای جریان مستضعفان استدلال کرده، در نظر امام رضوان الله علیه مستضعفان جهان یک معنای بسیار وسیعی دارد ایشان قائلند تمام کسانی که در برابر مستکبرین و ظالمان عالم قرار میگیرند جزء مستضعفان هستند تمام پیغمبران لشگرشان از مستضعفان بودند و انقلاب ما نیز لشگریانش مستضعفین بودند و مرفهین بی درد با انقلاب ما کاری نداشتند و ندارند لذا یک موی این کوخ نشینان به صدتا از آن کاخ نشینان می ارزد، خب شخصی با این تفکرات و با این ایده در مورد جهاد که قائل است تمام مستضعفین جهان باید در مقابل مستکبرین قیام و جهاد کنند خودش باید خیلی قدرتمند باشد و اولین گام قدرتش این است که باید خودش عاشق شهادت باشد که وقتی به کلمات ایشان مراجعه می کنیم این مطلب وجود دارد و از طرفی ایشان می فرماید ما تصمیم گرفته ایم که ریشه کمونیست و صهیونیست و سرمایه داری را بخشکانیم این قرن قرن شکستن بت هاست قرن غلبه بر مستکبرین است، خب کسی که چنین فکری دارد قطعا جهاد در نظر او بسیار وسیع و بلند خواهد بود خلاصه ایشان قائلند که حتی یک لحظه نباید از فکر جهاد فارغ باشید و بعد حدیثی از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمودند هر کدام از شما حد اقل باید یک تیر آماده داشته باشید یعنی باید آماده جهاد باشید و در دعای عهد که هر روز می خوانیم نیز می گوئیم که ما آماده هستیم برای جهاد، این معنای جهاد بود که به عرضتان رسید بقیه بحث بماند برای فردا إن شاء الله تعالی... .
صاحب جواهر رحمة الله علیه در جلد 21 جواهر 43 جلدی که مربوط به جهاد است در آغاز فصل ابتدا جهاد را لغتاً معنی می کند و می فرماید جهاد از باب مفاعله و به کسر جیم است، یا از ماده جَهد به فتح جیم به معنی مشقت و تعب است و یا از ماده جُهد به ضم جیم و به معنی طاقت و وسع می باشد، سپس ایشان می فرماید و اما جهاد شرعا عبارت است از "بذل النفس و المال والوسع فی إعلاء کلمة الإسلام" در رواقع ایشان می خواهد بفرماید معنای لغوی جهاد با معنای شرعی آن فرق دارد و البته در بعضی از کلمات مثل صلاة همین طور است حقیقت شرعیه و حقیقت متشرعه و معنای لغوی داریم اما در جهاد معنای لغوی مراد است زیرا قرآن بر اساس فهم عرف عام مردم نازل شده و به همین معنی باید حمل شود إلا ما خرج بالدلیل بنابراین جهاد به همان معنای عام لغوی یعنی کوشش و به کار بردن وسع و امکانات برای پیشرفت اسلام می باشد و در قران نیز جهاد به همین معنی بکار رفته است.
در قرآن کریم در 30 جا کلمه جهاد بکار رفته است که برای نمونه به چند آیه اشاره می کنیم:
اول: ﴿إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُم بُنيَانٌ مَّرْصُوصٌ﴾[1].
دوم: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى تِجَارَةٍ تُنجِيكُم مِّنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ(10)تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ(11)يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَيُدْخِلْكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ(12)﴾[2].
در سوره صف آیاتی ذکر شده که خیلی به هم مرتبط هستند مثلاً در آیات قبل اینطور گفته شده:﴿يُرِيدُونَ لِيُطْفِؤُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ(8)هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ(9)﴾[3] و سپس در آیات بعدی که خواندیم جهاد ذکر شده است و باز در ادامه ی آیات مربوط به جهاد اینطور ذکر شده:﴿وَأُخْرَى تُحِبُّونَهَا نَصْرٌ مِّنَ اللَّهِ وَفَتْحٌ قَرِيبٌ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ﴾[4]، حالا اینکه مراد از این آیه که بعد از آیات مربوط به جهاد ذکر شده چیست در تفسیر صافی گفته شده مراد ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می باشد یعنی اگر جهاد به این ترتیب صورت بگیرد مقدمه و زمینه ای خواهد بود برای ظهور حضرت مهدی علیه السلام.
خوب و اما اولین نکته ای که باید توجه داشته باشیم آن است که جهاد یک معنای بسیار وسیعی دارد و فقط درگیری و جنگ رزمی نیست، برخی خیال می کنند که جهاد با قتال هم معنی هستند در صورتی که اینطور نیست بلکه جهاد یعنی تلاش و کوشش و سعی و به کار بردن امکانات برای إعلای کلمه اسلام اعم از اینکه امکان مالی و یا جانی باشد فلذا می توان جهاد را به چند قسمت تقسیم کرد؛ اول جهاد مالی که در شش جای قرآن ذکر شده، دوم جهاد بیانی یعنی کسانی که با بیان خودشان می توانند باید اسلام را معرفی کنند، در اول جلد دوم بحار طبع جدید حدیثی از حضرت عسکری به نقل از پدرش حضرت هادی علیهما السلام نقل شده که حضرت هادی علیه السلام نشسته بودند و در محضر ایشان عده ای از علویین و هاشمیین که همگی دارای احترام خاصی بودند حضور داشتند، یک عالمی وارد شد ناگهان حضرت هادی علیه السلام از جای خودشان برخاستند و به استقبال آن عالم رفتند و او را آوردند و در کنار خودشان و در صدر مجلس نشاندند، این احترام حضرت به هاشمیین و علویین گران آمد و حتی بعضی از آنها یک چیزی گفتند، حضرت فرمودند این عالم در جلسه ای با یک ناصبی بحث کرده و بر او غالب شده و او را شکست داده لذا کار این عالم از شرافت نصبی برتر و بالاتر است خلاصه اینکه جهاد بیانی نوعی از جهاد می باشد و بسیاری از علماء ما نیز همینطور بوده اند مثل شیخ مفید که در وصف او امام زمان آن اشعار را سروده است و چندین توقیع برای او نوشته است، خطابه و منبر نیز شعبه ای از همین جهاد بیانی است و یا جهاد هنری و شعری مثل کمیت بن زید اسدی و دعبل خزائی که با اشعار و ادب و هنر خودشان حقانیت اهل بیت علیهم السلام را بیان می کردند لذا می بینیم که حضرت باقر و حضرت سجاد علیهما السلام کمیت بن زید اسدی را بسیار اکرام می کردند و حتی به او پول می دادند اما نمی گرفت و می گفت یک قطعه از لباستان را به من بدهید خب این مقام بسایر بالائی دارد و بالاخره در همین راه نیز شهید شد و یا دعبل خرائی که میگفته من پنجاه سال است که چوبه دارم را باخودم حمل می کنم، همچنین جهاد قلمی مثل معالم المدرستین و المراجعات و عقبات الانوار و الغدیر و امثال ذلک که با قلمشان جهاد کردند و خلاصه اینکه ما می خواهیم بگوئیم جهاد یک معنای بسیار وسیعی دارد و البته مصادیق مختلفی دارد منتهی با جنگ و قتال فرق دارد، کسی که می خواهد معنای جنگ را بفهمد باید به شاهنامه فردوسی مراجعه کند اما کسی که می خواهد معنای جهاد را بفهمد باید به قرآن و اخبار اهل بیت علیهم السلام مراجعه کند.
بنده از کتاب زبدة البیان مقدس اردبیلی که مربوط به آیات الاحکام است چند صفحه ای در مورد جهاد نوشته ام ایشان چند آیه ای در مورد جهاد ذکر کرده و در آخر کلامش مطالبی گفته که با بحث ما مربوط است، ایشان می فرماید باید توجه داشته باشیم که جهاد همیشه باید با امر امام معصوم باشد البته ما از جواهر نقل کردیم که ولی فقیه عادل نیز جانشین امام معصوم می باشد، گفتیم که جهاد با جنگ فرق دارد لذا باید تحت نظر امام یا قائم مقام امام باشد و چون اینطور است دیگر ما نباید در انواع و اقسام و کیفیت جهاد بحث کنیم بلکه هر طور که امام یا قائم مقام او یعنی فقیه عادل تشخیص دهد جهاد همان طور باید انجام شود، سپس ایشان چند آیه را ذکر می کند من جمله آیه شریفه:﴿وَما لَكُم لا تُقاتِلونَ في سَبيلِ اللَّهِ وَالمُستَضعَفينَ مِنَ الرِّجالِ وَالنِّساءِ وَالوِلدانِ الَّذينَ يَقولونَ رَبَّنا أَخرِجنا مِن هٰذِهِ القَريَةِ الظّالِمِ أَهلُها وَاجعَل لَنا مِن لَدُنكَ وَلِيًّا وَاجعَل لَنا مِن لَدُنكَ نَصيرًا﴾[5] که با بحث فعلی ما که در مورد جهاد برای نجات مستضعفین عالم از تحت سیطره ظالمان بود مرتبط می باشد و عرض کردیم امام رضوان الله علیه در صحیفه نور در سیزده جا به این آیه شریفه برای جریان مستضعفان استدلال کرده، در نظر امام رضوان الله علیه مستضعفان جهان یک معنای بسیار وسیعی دارد ایشان قائلند تمام کسانی که در برابر مستکبرین و ظالمان عالم قرار میگیرند جزء مستضعفان هستند تمام پیغمبران لشگرشان از مستضعفان بودند و انقلاب ما نیز لشگریانش مستضعفین بودند و مرفهین بی درد با انقلاب ما کاری نداشتند و ندارند لذا یک موی این کوخ نشینان به صدتا از آن کاخ نشینان می ارزد، خب شخصی با این تفکرات و با این ایده در مورد جهاد که قائل است تمام مستضعفین جهان باید در مقابل مستکبرین قیام و جهاد کنند خودش باید خیلی قدرتمند باشد و اولین گام قدرتش این است که باید خودش عاشق شهادت باشد که وقتی به کلمات ایشان مراجعه می کنیم این مطلب وجود دارد و از طرفی ایشان می فرماید ما تصمیم گرفته ایم که ریشه کمونیست و صهیونیست و سرمایه داری را بخشکانیم این قرن قرن شکستن بت هاست قرن غلبه بر مستکبرین است، خب کسی که چنین فکری دارد قطعا جهاد در نظر او بسیار وسیع و بلند خواهد بود خلاصه ایشان قائلند که حتی یک لحظه نباید از فکر جهاد فارغ باشید و بعد حدیثی از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمودند هر کدام از شما حد اقل باید یک تیر آماده داشته باشید یعنی باید آماده جهاد باشید و در دعای عهد که هر روز می خوانیم نیز می گوئیم که ما آماده هستیم برای جهاد، این معنای جهاد بود که به عرضتان رسید بقیه بحث بماند برای فردا إن شاء الله تعالی... .
