درس خارج فقه آیت‌الله نوری

موضوع: طبقات الارث/طبقه دوم/إخوه و اجداد

بحثمان با توفیق پروردگار متعال در إخوه و أجداد بود، ترتیب بحث به این صورت است که اول باید إخوه و اقسام آن(أبوینی، أبی ، اُمی) و تفاوتهای آنها در ارث را بشناسیم و توجه داشته باشیم که إخوه با هم یکسان نیستند. دوم أجداد واقسام آن(جد و جده أبی، جد و جده اُمی) و تفاوتهای آنها در ارث را نیز باید شناخت. سوم اینکه گاهی إخوه یا أجداد به تنهائی هستند و گاهی با هم جمع می شوند و اگر با هم جمع شدند باید ببینیم هرکدام چه نسبتی از سهام دارند. چهارم اینکه زوج و زوجه با تمام اقسام مذکور یعنی إخوه و أجداد و هردوی آنها جمع می شوند، پنجم باید ببینیم اولاد إخوه چه مقدار سهم دارند، خلاصه در بحث ارث توجه به این جزئیات بسیار لازم است چون همه این مسائل در ارث اثر دارند.

در آیه 12 از سوره نساء:﴿وَ إِنْ کانَ رَجُلٌ يُورَثُ کَلالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَ لَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِکُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ کانُوا أَکْثَرَ مِنْ ذلِکَ فَهُمْ شُرَکاءُ فِي الثُّلُثِ﴾[1]

آیه 176 از سوره نساء: ﴿يَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اللَّهُ يُفْتيکُمْ فِي الْکَلالَةِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَکَ لَيْسَ لَهُ وَلَدٌ وَ لَهُ أُخْتٌ فَلَها نِصْفُ ما تَرَکَ وَ هُوَ يَرِثُها إِنْ لَمْ يَکُنْ لَها وَلَدٌ فَإِنْ کانَتَا اثْنَتَيْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثانِ مِمَّا تَرَکَ وَ إِنْ کانُوا إِخْوَةً رِجالاً وَ نِساءً فَلِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَيْ‌ءٍ عَليمٌ﴾[2] ، کلاله یعنی همان إخوه و أخوات و سهم الإرث آنها بیان شده است البته آیه 12 مربوط به کلاله اُمی است و آیه 176 مربوط به کلاله أبوینی است و اگر أبوینی نبودند أبی.

خب و اما روایات مربوط به این مطلب را می خوانیم:

خبر اول: محمد بن مسعود العياشي في تفسيره، عن بكير بن أعين، عن أبي عبد الله عليه السلام قال: الذي عنى الله في قوله: " وإن كان رجل يورث كلالة أو امرأة وله أخ أو اُخت فلكل واحد منهما السدس فان كانوا أكثر من ذلك فهم شركاء في الثلث " إنما عنى بذلك الإخوة والأخوات من الاُم خاصة. وعن محمد بن مسلم عن أبي جعفر عليه السلام في حديث مثله. أقول: وتقدم ما يدل على ذلك.[3] .

عیاشی از علماء بزرگ ماست و تقریبا معاصر شیخ کلینی بوده و کتاب تفسیری دارد که در آن از ائمه علیهم السلام روایاتی را نقل کرده ولی واسطه ها را ذکر نکرده منتهی چونکه این اخبار مورد عمل فقهاء هستند حجت می باشند و اما این خبر آیه 12 از سوره نساء را تفسیر کرده و حضرت اینطور فرموده که مراد فقط کلاله اُمی می باشد که اگر یک نفر باشد چه مرد و چه زن سدس می برد و اگر بیش از یک نفر باشد ثلث می برد و زن و مرد فرقی ندارند یعنی مساوی ارث می برند.

خبر دوم: محمد بن يعقوب، عن علي بن إبراهيم، عن أبيه، عن ابن أبي عمير وعن محمد بن عيسى، عن يونس جميعا، عن عمر بن اُذينة، عن بكير بن أعين قال: قلت لأبي عبد الله عليه السلام: امرأة تركت زوجها وإخوتها وأخوتها لاُمها وإخوتها وأخواتها لأبيها قال: للزوج النصف ثلاثة أسهم، وللإخوة من الاُم الثلث الذكر والأنثى فيه سواء، وبقى سهم فهو للإخوة والأخوات من الأب للذكر مثل حظ الأنثيين لان السهام لا تعول...الی آخر الحدیث[4] .

این خبر را کلینی به چند سند نقل می کند و اما منظور ما از نقل این دو خبر این بود که بدانیم آیه 12 از سوره نساء مربوط به کلاله اُمی می باشد و آیه 176 از سوره نساء نیز مربوط به کلاله أبوینی یا أبی می باشد.

تا حدودی إخوه و سهامشان را شناختیم و اما در مورد أجداد باید عرض کنیم هر شخصی در مرحله اول چهار جد و جده دارد یعنی جد و جده پدری و جد و جده مادری و بعد اگر بیشتر شوند در مرحله بعد هشت نفر می شوند که فقهاء ما تحت عنوان أجداد ثمانیه از آنها بحث کرده اند.

خب و اما مقداری از کلام امام رضوان الله علیه در تحریر الوسیلة را می خوانیم تا مطلب روشن شود:

«مسألة8 : لو أنفرد الجد فالمال له، لأب كان أو لاُم أو لهما، ولو انفردت الجدة فكذلك.

مسألة 9 : لو اجتمع الجد أو الجدة أو هما لاُم مع جد أو جدة أو هما لأب، فللمتقرب بالاُم منهم الثلث بالسوية(یعنی همان سهم کلاله اُمی) وللمتقرب بالأب الثلثان، لذلك مثل حظ الأنثيين.

مسألة 10 : لو اجتمع جد وجدة أو أحدهما من قِبَل الاُم مع الإخوة من قبلها، كان الجد كالأخ منها، والجدة كالاُخت منها، ويقسم بينهم بالسوية مطلقا [5] .(اینها نیز مثل کلاله اُمی ارث می برند).

مسألة 11: لو اجتمع جد و جدة أو أحدهما من قبل الأب والاُم أو الأب، مع الإخوة من قبله، فالجد بمنزلة الأخ من قبله، والجدة بمنزلة الاُخت من قبله، فللذكر مثل حظ الأنثيين.

مسألة 12 : لو اجتمع الإخوة من قبل الأب والاُم أو من قبل الأب، مع الجد أو الجدة أو هما من قبل الاُم، فالثلث من التركة للجد، ومع التعدد يقسم بالسوية مطلقا، والثلثان للإخوة، ومع التعدد والاختلاف للذكر ضعف الاُنثى.

مسألة 13 : لو اجتمع الجدودة من قبل الأب مع الإخوة من قبل الاُم، فمع وحدة الأخ أو الاُخت فالسدس له أو لها، ومع التعدد فالثلث لهم بالسوية ولو مع الاختلاف، والباقي في الفرضين للجدودة للذكر مثل حض الأنثيين.»[6] .

بقیه بحث بماند برای فردا إن شاء الله تعالی.