درس خارج فقه آیت‌الله نوری

موضوع: حیل شرعی تخلص از ربا/القول فی الربا/-

بحثمان در حیل شرعی تخلص از ربا بود، عرض کردیم که از طرفی آیات و روایات فراوانی درباره شدت و عظمت گناه ربا داریم و از طرف دیگر فقهاء بزرگ ما با استناد به روایات راههائی را برای تخلص از ربا ذکر کرده اند که البته درواقع همان رباست ولی اسم آن را حیل شرعی تخلص از ربا گذاشته اند.

صاحب مفتاح الکرامه که سعی کرده تمام اقوال فقهاء را جمع آوری کند درباره حیل شرعی تخلص از ربا نیز اقوال فقهاء را نقل و همچنین حیل شرعی تخلص از ربا را ذکر کرده و این مسئله را مورد بررسی قرار داده، چند نکته در کلام ایشان قابل توجه است؛ اول اینکه ایشان فرموده مخالف ما در این مسئله فقط مقدس اردبیلی است که معلوم می شود امام رضوان الله علیه نیز مانند مقدس اردبیلی کلا منکر راههای تخلص از ربا می باشد و هیچکدام از آنها را قبول ندارد. دوم اینکه ایشان می فرماید بعضی در مقام رد حیل شرعی تخلص از ربا گفته اند در اینها اراده جدی وجود ندارد لذا صحیح نیستند مثلا من 100 هزار تومان به شما هبه می کنم به شرطی که شما یک ماه دیگر 150 هزار تومان به من هبه کنید خب در این موارد قصد جدی وجود ندارد بلکه قصد جدی و اولی همان گرفتن رباست یعنی اینکه 100 هزار تومان داده شود و 150 هزار تومان پس گرفته شود که این رباست بنابراین تمام این حیل شرعی تخلص از ربا در واقع معاملات هستند و معاملات به انشاء نیاز دارند و انشاء نیز قصد جدی می خواهد پس تمام حیل شرعی تخلص از ربا اشکال دارند و صحیح نیستند.

قبلا عرض کردیم که ربا دو نوع است؛ ربای معاملی و ربای قرضی و گفتیم که هر دو حرام می باشد و فرقی با هم ندارند.

« حیله های شرعی تخلص از ربا » [1] :

١ ـ ضم ّ ضميمه :

اين حيله باين مطلب مربوط مي شود كه قبلا گفتيم دو كالاي همجنس را مثل برنج يا گندم هنگـامي در يك معامله معاوضه مي كنند اگر يـك طـرف در وزن يـا پيمانـه بـيش از طـرف ديگـر باشـد ربـا لازم مي آيد، اين مطلب را نيز در پيش گفته ايم كه درجه بـالا و درجـه پـائين از يـك نـوع ، يـك جـنس محـسوب مي شود بنابراين اگر يك كيلو برنج از درجه اعـلا را با يـك كيلـو بـرنج از درجـه پـست معاملـه كننـد بايـد زيادتي در بين نباشد و اگر فكر كنند كه چون اين دو كيلو از جهت ارزش باهم فـرق دارنـد، و يـك كيلـو برنج اعلا، دو برابر برنج پست ارزش دارد پس ، دو كيلو برنج پست را در برابر يك كيلو برنج خوب معامله مي كنيم اين ربا و حرام است و اكنون براي فرار از ربا به يك كيلو برنج اعلا يك سير نبات يا يـك قـوطي كبريت مثلا ضميمه مي كنيم سپس آن را با دو كيلو بـرنج پـست معاوضـه مـي كنـيم كـه در ايـن صـورت بـا انضمام يك سير نبات و يا يك قوطي كبريت عنوان عوض شـده اسـت و معاملـه دو چيـز همجـنس بـا هـم صورت نگرفته است بنابراين با تغييرعنوان معامله همجنس از لزوم ربا تخلّص حاصل شد.

٢ - فرار از ربا بوسيله انجام دو معامله خريد و فروش:

زيد ميخواهد از عمرو يكصد هزار تومان قرض بگيرد و بعد از يك ماه يكصد و ده هزار تومان بـه او بدهد ولي چون اين معامله به اين صورت ربا است و مي خواهند بـه اعتقاد خودشـان معاملـه ربوي انجـام ندهند براي فرار از ربا زيد فرش خود را به عمرو به مبلغ يكـصد هـزار تومـان مي فروشـد و ايـن مبلـغ را از او دريافـت مـي كنـد و بعـد از آن، عمـر و همـين فـرش را بـه زيـد بـه نـسيه يك ماهـه بـه يكـصد و ده هـزار تومان مي فروشد، در اين مورد با انجام دو معامله زيد از عمر و نقـدا يكـصد هزار تومـان گرفـت كـه بعـد از يـك مـاه يكصد و ده هزارتومان به او بپردازد كه به فكر خودشان هم سود برده شده است و هم به ربا نيفتاده اند و مـا بطلان اين راه را نيز بعداً ذكرمي كنيم، اما بايد توجه كنيم كه در اين فرض معامله اول نقد و معامله دوم نـسيه بود و گاهي عكس اين صورت هم واقع مي شود يعني معامله اول نـسيه و معاملـه دوم نقـد اسـت و آن به اين شرح است زيد كه مي خواهد از عمر و يكصد هزار تومان قـرض بگيـرد و بعـد از يك مـاه يكـصد و ده هـزار تومان بدهد، با تباني قبلي بقول خودشان براي فرار از ربا، عمرو فرش خـود را بـه زيـد بـصورت نـسيه يـك ماهه به مبلغ يكصد و ده هزار تومان مي فروشد بعد از انجام اين معامله زيد همين فرش را به عمر و به صورت نقد به مبلغ يكصد هزار تومان مي فروشد و اين مبلغ را از او دريافت مي كند در هر دو صورت زيد ربا دهنده است كه يكصد هزار تومـان امـروز گرفتـه اسـت كـه يكمـاه ديگـر يكصد و ده هزار تومان به عمرو بپردازد با ترتيبي كه ذكر شد اين هم يكي از حيله هـاي شـرعي فـرار از ربـا است.

٣ -حيله شرعي بوسيله بيع و اجاره:

زيد يكصد هزار تومان پول لازم دارد كه تا بعد از يكسال آن را بپردازد ولي كسي حاضر نيـست بـه او قرض بدهد ولي اشخاصي حاضر هستند كه ايـن مبلـغ را امـروز بدهنـد و مـاهي مـثلا دو هـزار تومـان سـود بگيرند و اين جا زيد با توافق صاحب پول خانه خود را به او بعنوان بيع به شرط مي فروشـد يعني بـه ايـن عنـوان مي فروشد كه اگر پس از يكسال مبلغ يكصد هزار تومان را به صاحب پول بپـردازد حـق دارد معاملـه فـروش خانه خود را بهم بزند و خانه را به ملك خود برگرداند در اين مـورد ايـن كـار را انجـام مي دهنـد و خانـه را بهمان عنوان كه ذكر گرديد به صاحب پول مي فروشد و مبلغ مذكور را مي گيرد اما با تباني قبلـي همـان خانـه را صاحب پول به زيد تا يك سال اجاره مي دهد و وجه اجاره را همان دو هزار توماني قرار مي دهند كه سـود مبلغ يكصد هزار تومان در هر ماه بود اين هم يكي از حيله هاي شرعي است و بالاخره هر حيلـه اي كـه نتيجـه رباخواري را دارد و قصد اصلي ربا دهنـده و ربـا خوار را در نظـر مـي گيـرد و تـأمين مـي كنـد چنانكـه بـا توفیق خداوند توضيح خواهيم داد حرام است.

٤ - فرار از ربا بوسيله هبه از دو طرف :

زيد مي خواهد يكصد هزار توم ان به عمر بدهد و بعداز يك ماه يكصد و ده هزار تومان بگيرد و چون اين معامله به اين شكل معامله ربوي است اين حيله را به كار ميبرند كه يكـصد هـزار تومـان فعـلاً بـه او هبـه مي كند و چون قبلاً تباني كرده اند او هم بعداً يكصد و ده هزار تومان به او هبه مي كند.

فرار از ربا بوسيله هبه مقدار اضافي:

دو كيلو گندم مي خواهد بدهد و سه كيلو بگيرد ولي چون به اين صورت ربا اسـت و تبـاني و حيلـه انديشي دوكيلو گندم را در برابر دو كيلو گندم معامله مي كند و بعد از آن، مقـدار اضـافي را ربـا دهنـده بـه ربا خوار هبه مي كند اين راهها هم در رباي قرضي و هم در رباي معاملي صورت مي گيرد.

٦ - فرار از رباي بوسيله قرض دادن و بري الذمه كردن طرفين:

معامله براي فرار از ربا با تباني قبلي هر يك كالاي خود را به ديگري قـرض مي دهـد بعـد از آن هر يك از آنها ذمه ديگري را از طلب خود بريء الذمه مي كند، مثلاً يك كي لو برنج اعلا را ميخواهد در برابر دو كيلوبرنج پست معامله كنـد ولـي چـون ايـن معاملـه ربا است اين شخص يك كيلو برنج خوب را به او قرض ميدهد و آن شخص هم دو كيلو برنج پست را به اين شخص قرض مي دهد بعداً هر دو يكديگر را برئي الذمه مي كنند، ايـن راه هـم در ربـاي قـرض و معـاملي صورت پذير است.