موضوع بحث : عقل و دین

محور های مورد بررسی در موضع عقل و دین

تعریف و تبیین عقل و دین تاریخچه بحث اهمیت و جایگاه بحث آراء و دیدگاهها در این باره ( هم در جهان اسلام و هم خارج از آن )

معرفی منابع مطالعاتی

در این زمینه به منابع فلسفی ، کلامی ، فقهی و تفسیری مراجعه می شود . کتب خاص در این زمینه عبارتند از :

:: رساله فصل المقال فی ما بین الحکمه و الشریعه من الاقتصال / ابن رشد اندلسی

:: رساله کشف المناهج الادله فی عقائد المله / ابن رشد اندلسی

معروف است که ابتدا این بحث را ابن رشد مطرح نموده است . ایشان علاوه بر اینکه در جهان اسلام به عنوان یک متفکر برجسته شناخته می شود در جهان مسیحیت نیز اندیشه های او طرفدارانی دارد .

:: کتاب عقل و وحی در قرون وسطی / اتین ژیلسون

:: کتاب اعمال العقل من النظره التجزئیه الی الرویه

:: علامه طباطبایی در المیزان این بحث را به مناسبت هایی بیان نموده است

:: کتال الشیعه و کتاب شیعه در اسلام / علامه طباطبایی

:: کتاب خاتمیت و اسلام و مقتضیات زمان و نظام حقوق زن در اسلام اثر استاد شهید مرتضی مطهری

:: کتاب منزلت عقل در هندسه معرفت دینی و شریعت در آیینه معرفت و اسلام و حقوق بشر اثر استاد جوادی آملی

و در میان منابع علمای غربی به این کتب مراجعه شود:

:: کتاب عقل و اعتقاد دینی اثر مایکل پترسون و نویسندگان

:: کتاب علم و دین نوشته ایان باربور

:: کتاب فلسفه و ایمان مسیحی نوشته کارین براون ترجمه میکائیلیان

تبیین موضوع بحث

در این باره هم واژه عقل و هم واژه دین باید مورد بررسی قرار گیرد

بررسی واژه عقل در لغت و اصطلاح

راغب اصفهانی در مفردات می گوید: عقل دو کار برد دارد

قوه ای که به واسطه آن نفس انسان حق را از باطل و خیر را از شر تمییز می دهد . به خود ادراکات عقل گویند .

ایشان دو حدیث را بیان می کنند که یکی ناظر به کاربرد اول و دیگری ناظر بر کاربرد دوم است . رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) می فرمایند : «ما خلق الله خلقا افضل من العقل » . این حدیث به معنای اول می باشد .

و نیز فرمودند : «ما كسب أحد شيئا أفضل من عقل يهديه إلى هدى أو يرّدّه عن ردى» این حدیث مربوط به کاربرد دوم است .

سپس ایشان ضابطه ای را بیان می کنند که هر گاه خدای متعال در قرآن کفار را به جهت عدم تعقل مورد نکوهش قرار می دهد ناظر به معنای دوم است و هر جا رفع تکلیف از عبد، بخاطر عقل شده است ناظر به معنای اول است.

ریشه لغوی عقل به معنای حفظ و امساک است . ریسمانی که با آن پای شتر را می بندند عقال گویند. به دژ ، معقل گفته می شود زیرا باعث حفظ افراد است . همچنین دوایی را که باید حفظ اسهال مصرف می شود را عقل گویند . به حضرت زینب سلام الله نیز از این جهت عقیله بنی هاشم می گویند که حفظ کننده آن بوده است .

قوه مدرکه در انسان را نیز بدان جهت عقل گویند که حافظ انسان از ضلالت و جهالت است .

لغت نامه اقرب الموارد ، معجم الوسیط و معجم الطلاب نیز تقریبا عقل را همین گونه معنا نموده اند.

کاربردهای عقل

صدرالمتالهین برای عقل 6 کاربرد را بیان نموده اند :

( کتاب اسفار ، ج 2 - شرح اصول کافی، ج1، ص 224 - مفاتح العقل )

عقل در اصطلاح عرف عام

«الشی الذی یقال به الجمهور فی الانسان انه عاقل مرجعه فی سرعه التفطن » اهل عرف کسی را دارای عقل می دانند که دارای رویه دقت و تامل بوده و مطالب را سریع بفهمد. چنین فردی در زندگی و کسب و کار درک خوبی دارد . در این اصطلاح حتی کسی که در هوای نفس و بدی ها هم این گونه عمل فردی عاقل و زیرک می خوانند. اما عرف اهل حق این دسته اخیر را عقل نمی دانند یلکه به آن شیطنت و نکرا گویند .

شخصى از امام ششم عليه السلام پرسيد عقل چيست؟ فرمود چيزيست كه بوسيله آن خدا پرستش شود و بهشت بدست آيد آن شخص گويد: گفتم پس آنچه معاويه داشت چه بود؟ فرمود: آن نيرنگست، آن شيطنت است، آن نمايش عقل را دارد ولى عقل نيست.[1]

این گونه را عقل معاش یا عقل مارکس وبری هم می گویند.

عقل در فلسفه و کتاب برهان

«قوه النفس التی بها یحصل الیقین بالمقدمات » این را عقل فطری گویند . مقدمات این عقل از بدیهیات و ضروریات یعنی اموری که بدون تامل درک می شود، می باشد. این ویژگی را همه انسانها دارند زیرا لازمه ساختمان طبیعت آنها می باشد .

عقل در اصطلاح علم کلام

«یعنون به المشهور فی بادی الرای المشترک عند الجمیع» عقل در نزد متکلمان عبارت است از آنچه نزد اکثر یا جمیع مشهور می باشد . مانند حسن عدل و قبح کذب.

فرق ضروریات و مشهورات در این است که ضروریات جزء یقینیات است. معنای یقین یعنی تصدیق جازم مطابق . اما مشهورات یعنی آنچه تلقی به قبول شده است و مطابق آراء عقلا می باشد؛ لذا ظنی می باشد.

حاصل اینکه متکلمان دو گونه ادراک را عقل می نامند : یکی ادراکات مشهوره و دیگری ادراکات ضروریه

اللهم صل علی محمد و آل محمد

( تقریرات و خلاصه درس حضرت استاد ربانی گلپایگانی )