< فهرست دروس

درس کلام استاد ربانی

89/07/25

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع بحث : آفاق عقل ، بررسی کارکردهای عقل در قرآن

 در قرآن کریم در حدود سیزده مورد است که عقل در آن نقش آفرینی می کند:

خداشناسی . گسترده ترین نقش عقل از منظر قرآن کریم در این حوزه است . در این بخش دو بحث مطرح است

 الف) دیدگاه طبیعت گرایان باطل است و جهان دارای صانع و مدبر است

 ب) توحید نقطه مقابل مشرکان و چند گانه پرستان

نسبت عقل با ایمان . ایمان امری اختیاری و مربوط به انسان است . از نظر قرآن ، عقل انسان ، وجود خداوند سبحان را اثبات می کند و سپس انسان را به ایمان به خدا بر می انگیزد . عقل هم مبدا معرفت است و هم مبدا ایمان نسبت عقل و اخلاق . سوالی مطرح است که آیا دستگاه خرد، انسان را به اخلاق بر می انگیزد یا سود و زیان و احساسات و مانند آن ؟ از نظر قرآن کریم ، عقل مبدا اخلاق است . مساله شناخت وحی و نبوت نسبت عقل با کتاب های آسمانی نقش و کارکرد عقل در شناخت دشمن شناخت سرگذشت پیشینیان و عبرت گیری از آنان مساله عاقبت اندیشی و فرجام نگری عقل و آزاد اندیشی . ثمره عقل این است که انسان عاقل از تعصب کور به دور است . او در برخورد با مکاتب و آراء سعه صدر دارد و سخنان را می شنود و بر آشفته نمی شود. البته تسامح در عقیده نیست بلکه تسامع در رویه است . نقش عقل در وحدت و همدلی. جامعه ای که در آن عقلانیت قرآنی به کار گرفته شود ، همدل می باشد . رابطه عقل با حکمت و دانش عقل و نسبت آن با تقوا و پرهیز کاری

اهمیت قرآن کریم به مساله تفکر

 در بررسی تفکر در قرآن بدست می آید که غیر از واژه عقل چند واژه دیگر نیز به این معنا به کار رفته است. واژه هایی مانند «لب» ، «تدبر» ، «بصر»، «نظر» و مانند آن . علامه طباطبایی می فرمایند بیش از سیصد مورد در قرآن کریم درباره تفکر و تعقل سخن گفته شده است.

 ایشان می فرماید : « و اما اينكه آن فكر صحيح و اقوم كه قرآن كريم بشر را به سوى آن دعوت و تشويق كرده، چگونه تفكرى است؟ قرآن عزيز آن را معين نكرده بلكه تشخيص آن را به عقل فطرى بشر احاله نموده، چون عقل بشر در صورتى كه آزادى خداداديش محفوظ مانده باشد خودش آن فكر صحيح را مى‌شناسد، تشخيص آن در نفوس بشر همواره ثابت و مرتكز است.

 و شما خواننده عزيز اگر در آيات قرآن تتبع و تفحص نموده و در آنها به دقت تدبر نمايى، خواهى ديد كه بشر را شايد بيش از سيصد مورد" به تفكر"" تذكر" و يا" تعقل" دعوت نموده و يا به رسول گرامى خود يادآور مى‌شود كه با چه دليلى حق را اثبات و يا باطل را ابطال كند و خلاصه كلام اينكه از اين آيات مى‌توان فهميد كه راه صحيح تفكر از نظر قرآن چه راهى است و ما در اينجا به عنوان نمونه چند آيه را مى‌آوريم (توجه فرمائيد):" قُلْ فَمَنْ يَمْلِكُ مِنَ اللَّهِ شَيْئاً إِنْ أَرادَ أَنْ يُهْلِكَ الْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَ أُمَّهُ ..." كه ترجمه‌اش گذشت و در حكايت اينكه انبيا و اوليايش چون نوح و ابراهيم و موسى و ساير انبياى بزرگوارش و لقمان و مؤمن آل فرعون و ساير اوليايش در برابر خصم چه جور استدلال كرده‌اند،»[1]

 لذا فهمیده می شود که قرآن کریم چه جایگاه ویژه ای را برای عقل در نظر گرفته است. این مطلب گویایی بهایی است که دین اسلام برای عقل در نظر گرفته است و نشان از نقش آفرین عقل در این دین دارد . گستره افق های عقل در قرآن دارای پیام است .

تقدم عقل بر وحی

 سیر حرکت به این صورت است که ابتدا باید به سراغ قرآن رفت و در ظواهر آیات، تامل و تدبر نمود و هر چه توان داشت در فهم آن قرار داد . سپس به سراغ راسخون در علم رفته و فهم محدود خود را توسط سخنان نورانی آنها توسعه داد .

 منطقا باید ابتدا به سراغ عقل رفت . وحی چند مرتبه متاخر از عقل است . وحی فرع بر نبوت است و نبوت فرع بر وجود خالق دانا و حکیم . در ابتدا باید ثابت شود که خداوند انسان را برای غرض و هدفی خلق نموده است .

 آیا درباره اینکه خداوند عالم و حکیم است می توان مستقیما به نبی مراجعه نمود ؟ خیر زیرا قبول قول نبی متوقف بر این امور است. پس ما یک سلسله معرفت ها و باورها داریم که متوقف بر وحی نیست . سرچشمه این معرفت ها و باورها عقل است . در این حوزه اگر معصومین هم سخنی دارند ارشادی خواهد بود .

 در اینجا این سوال مطرح می شود که آیا وحی، تاسیسی هم دارد؟ مسلما آری . عقل در مواردی قاصر و محدود است مانند مساله معاد که تنها می تواند کلیاتی را اثبات نماید.

 سوال دیگر اینکه آیا در مواردی که سخن از وحی داریم عقل نیز می تواند وارد شود ؟ پاسخ آن است که مانعه الجمع نیست بلکه مانعه الخلو است مانند بحث توحید که هم عقل مستقلا بر آن دلالت دارد و هم وحی دلالت استقلالی دارد . در این جا دو طریق است مثل برهان امکان و برهان حدوث که دو دلیل می باشد . گاه دو دلیل مستقل نقلی داریم . گاه دو دلیل مستقل عقلی و گاه یکی از دلایل عقلی و دیگری نقلی می باشد .

نقش عقل در خداشناسی در قرآن کریم

 در اینجا باره آیات فراوانی وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می شود :

 سوره غافر /67 «هُوَ الَّذي خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ يُخْرِجُكُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ ثُمَّ لِتَكُونُوا شُيُوخاً وَ مِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفَّى مِنْ قَبْلُ وَ لِتَبْلُغُوا أَجَلاً مُسَمًّى وَ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ »

 سوره بقره / 164 « إِنَّ فىِ خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلَافِ الَّيْلِ وَ النَّهَارِ وَ الْفُلْكِ الَّتىِ تجَْرِى فىِ الْبَحْرِ بِمَا يَنفَعُ النَّاسَ وَ مَا أَنزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِن مَّاءٍ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتهَِا وَ بَثَّ فِيهَا مِن كُلّ‌ِ دَابَّةٍ وَ تَصْرِيفِ الرِّيَحِ وَ السَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ لاََيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ(164) »

 سوره جاثیه / 5 « وَ اخْتِلَافِ الَّيْلِ وَ النهََّارِ وَ مَا أَنزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِن رِّزْقٍ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتهَِا وَ تَصْرِيفِ الرِّيَاحِ ءَايَاتٌ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ(5) »

 سوره آل عمران / 190 « إِنَّ فىِ خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلَافِ الَّيْلِ وَ النهََّارِ لاََيَاتٍ لّأُِوْلىِ الْأَلْبَابِ(190)»

 سوره رعد / 4 « وَ فىِ الْأَرْضِ قِطَعٌ مُّتَجَاوِرَاتٌ وَ جَنَّاتٌ مِّنْ أَعْنَابٍ وَ زَرْعٌ وَ نخَِيلٌ صِنْوَانٌ وَ غَيرُْ صِنْوَانٍ يُسْقَى‌ بِمَاءٍ وَاحِدٍ وَ نُفَضِّلُ بَعْضَهَا عَلىَ‌ بَعْضٍ فىِ الْأُكُلِ إِنَّ فىِ ذَالِكَ لاََيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ(4) »

 در این آیاتی که بیان شد رابطه عقل با خداشناسی مطرح شده است . منبع شناخت در این آیات نشانه های آفاقی و انفسی است . ( انسان شناسی و خداشناسی ) . قرآن کریم این منهج را خیلی برجسته نموده است و در آنها از عقل تحلیلی و انتزاعی کمتر استفتده شده است هر چند براهین تحلیلی و عقلی هم مانند برهان تمانع درقرآن ذکر شده است . وجه آن هم این است که اکثر مردم آن را بهتر می فهمند و برای خداشناسی بهترین راه کتاب تکوین می باشد.

 در این جا چند اصل عقلی هست که پیش فرض این تفکر می باشد که عبارتند از :

اصل علیت یعنی هر پدیده ای نیازمند علت است . اصل نظم . عالم دارای برنامه ای نظام مند است . اصل تحول و حرکت

* * *

اللهم صل علی محمد و آل محمد

[1] ترجمه الميزان، ج‌5، ص: 416

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo