< فهرست دروس

درس کلام استاد ربانی

89/07/26

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع بحث : نقش عقل در خداشناسی در قرآن کریم

 در جلسه گذشته مروری داشتیم به افق هایی از عقل که در قرآن کریم نقش آفرینی می کند . از جمله آنها، نقش عقل در خداشناسی بود . بیشترین آیات قرآن در میان افق های عقل به این بخش اختصاص دارد. در قرآن کریم یکی از مهمترین و گسترده ترین راههای شناخت خداوند بر انگیختن آدمی به شناخت حق. این مطلب هم عمومیت داشته و هم برای کسانی است که آگاهی های سطحی دارند و هم مربوط به متخصصین می شود .

 جلوه هایی که قرآن کریم در شناخت خداوند به آنها نظر دارد عبارتند از :

جلوه حدوث

 خدای متعال در این آیات بشر را در پدیده هایی که قبلا نبوده و حادث شده است توجه داده و او را فکر وا می دارد .

 سوره عنکبوت / 20 «قُلْ سِيرُواْ فىِ الْأَرْضِ فَانظُرُواْ كَيْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ يُنشِئُ النَّشْأَةَ الاَْخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلىَ‌ كُلّ‌ِ شىَ‌ْءٍ قَدِيرٌ(20) »

 سوره طور / 35 و 36 « أَمْ خُلِقُواْ مِنْ غَيرِْ شىَ‌ْءٍ أَمْ هُمُ الْخَالِقُونَ(35) أَمْ خَلَقُواْ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ بَل لَّا يُوقِنُونَ(36)»

 این آیه ذهن انسان را متوجه انسانهایی می کند که قبلا نبوده اند. این امر در مورد همه ما صدق می کند . حال این سوال مطرح می شود آیا ما هیچ علتی نداریم ؟ آیا خود به خود به وجود آمده ایم؟ سپس همین امر در مورد جهان هستی مطرح یم شود که این جهان هم حادث می باشد. آیا اینها از علتی بوجود نیامده اند یا خودشان ، خود را خلق نموده اند ؟

جلوه نظم

 این جلوه چند جهت دارد :

 الف) در دسته ای از آیات قرآن به سنت و قانون، ثابت که نمونه های مکرر دارد اشاره شده است به عبارت دیگر سخن از تحولات دائمی نظام مند است .

 سوره بقره / 164 « إِنَّ فىِ خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلَافِ الَّيْلِ وَ النَّهَارِ وَ الْفُلْكِ الَّتىِ تجَْرِى فىِ الْبَحْرِ بِمَا يَنفَعُ النَّاسَ وَ مَا أَنزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِن مَّاءٍ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتهَِا وَ بَثَّ فِيهَا مِن كُلّ‌ِ دَابَّةٍ وَ تَصْرِيفِ الرِّيَحِ وَ السَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ لاََيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ(164)»

 سوره غافر/67 « هُوَ الَّذِى خَلَقَكُم مِّن تُرَابٍ ثمُ‌َّ مِن نُّطْفَةٍ ثمُ‌َّ مِنْ عَلَقَةٍ ثمُ‌َّ يخُْرِجُكُمْ طِفْلًا ثمُ‌َّ لِتَبْلُغُواْ أَشُدَّكُمْ ثُمَّ لِتَكُونُواْ شُيُوخًا وَ مِنكُم مَّن يُتَوَفىَ‌ مِن قَبْلُ وَ لِتَبْلُغُواْ أَجَلًا مُّسَمًّى وَ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ(67)»

 سوره روم /20 « وَ مِنْ ءَايَاتِهِ أَنْ خَلَقَكُم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ إِذَا أَنتُم بَشَرٌ تَنتَشِرُونَ(20)»

 سوره یس/68 « وَ مَن نُّعَمِّرْهُ نُنَكِّسْهُ فىِ الخَْلْقِ أَ فَلَا يَعْقِلُونَ(68)»

 سوره انبیاء/33 « وَ هُوَ الَّذِى خَلَقَ الَّيْلَ وَ النهََّارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ كلُ‌ٌّ فىِ فَلَكٍ يَسْبَحُونَ(33)»

 سوره فاطر/13 « يُولِجُ الَّيْلَ فىِ النَّهَارِ وَ يُولِجُ النَّهَارَ فىِ الَّيْلِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ كُلٌّ يجَْرِى لِأَجَلٍ مُّسَمًّى ذَالِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ وَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِهِ مَا يَمْلِكُونَ مِن قِطْمِيرٍ(13)»

 ب) در دسته ای دیگر از آیات، قرآن کریم ما را به نظم توجه می دهد اما نظم حاصل از پدیده های . میان پدیده های عالم داد و ستد برقرار است و برخی در خدمت برخی دیگر می باشند .

 سوره روم/24 « وَ مِنْ ءَايَاتِهِ يُرِيكُمُ الْبرَْقَ خَوْفًا وَ طَمَعًا وَ يُنزَِّلُ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَيُحْىِ بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا إِنَّ فىِ ذَالِكَ لاََيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ(24)»

 سوره زمر/21 « أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَسَلَكَهُ يَنَبِيعَ فىِ الْأَرْضِ ثُمَّ يخُْرِجُ بِهِ زَرْعًا مخُّْتَلِفًا أَلْوَانُهُ ثمُ‌َّ يَهِيجُ فَترََئهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يجَْعَلُهُ حُطَمًا إِنَّ فىِ ذَالِكَ لَذِكْرَى‌ لِأُوْلىِ الْأَلْبَابِ(21)»

 سوره جاثیه/5 « وَ اخْتِلَافِ الَّيْلِ وَ النهََّارِ وَ مَا أَنزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِن رِّزْقٍ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتهَِا وَ تَصْرِيفِ الرِّيَاحِ ءَايَاتٌ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ(5)»

رابطه انسان با جهان

 سوره نحل/67 « وَ مِن ثَمَرَاتِ النَّخِيلِ وَ الْأَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَرًا وَ رِزْقًا حَسَنًا إِنَّ فىِ ذَالِكَ لاََيَةً لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ(67)»

 سوره بقره / 164 « إِنَّ فىِ خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلَافِ الَّيْلِ وَ النَّهَارِ وَ الْفُلْكِ الَّتىِ تجَْرِى فىِ الْبَحْرِ بِمَا يَنفَعُ النَّاسَ وَ مَا أَنزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِن مَّاءٍ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتهَِا وَ بَثَّ فِيهَا مِن كُلّ‌ِ دَابَّةٍ وَ تَصْرِيفِ الرِّيَحِ وَ السَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ لاََيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ(164)»

 سوره غافر / 13« هُوَ الَّذِى يُرِيكُمْ ءَايَاتِهِ وَ يُنزَِّلُ لَكُم مِّنَ السَّمَاءِ رِزْقًا وَ مَا يَتَذَكَّرُ إِلَّا مَن يُنِيبُ(13)»

نکته ای در تفسیر به رای و اندیشه تفکیک

 اگر بخواهیم خداشناسی را از منظر قرآن مورد بررسی قرار دهیم از این عناوین می توان بهره گرفت . برخی از تفاسیر موضوعی ابتدا قالب را از فلسفه و کلام گرفته اند و سپس به بدنبال آیاتی در این زمینه گشته اند . اما این روشی نادرست است. روش و منهج صحیح آن است که در حوزه تصورات هر چه انسان می تواند تخصص داشته باشد و این بهتر است و بهره بیشتری از قرآن می برد اما در حوزه تصدیقات نباید چیزی را بر قرآن حمل نماید . ذهنی که سوالی ندارد اساسا چیزی نمی فهمند .

 سروش در جایی، سخن خوبی دارد . وی می گوید معتزلیان و اشعریان کار اشتباهی دارند و آن اینکه ابتدا رفته اند و دوخته اند و بافته اند ؛ یکی قائل به تفویض و دیگری قائل به جبر شده اند . سپس به سراغ قرآن رفتند و به دنبال موید برای اندیشه خود گشتنه اند . می گوید اشکال اینان این است که نیامدند سوال را به قرآن عرضه کنند و جواب را از آن بگیرند بلکه سوال و جواب را داده اند سپس به سراغ قرآن رفته اند. این دیگر تفسیر نیست بلکه تطبیق است .

 مکتب تفکیک می گوید عقل تخصصی برای قرآن مناسب نیست بلکه عقل عرفی مناسب فهم قران است . اما اشکال این اندیشه آن است که ذهن عرفی، هم ساده است و هم آغشته به تشبیه . چگونه با این ذهن می توان به قرآن رجوع نمود ؟ راه حل این نیست .

پدیده مرگ و حیات

 سوره حدید/ 17 « اعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ يحُْىِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتهَِا قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الاَْيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ(17)»

 سوره بقره / 73 « فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا كَذَالِكَ يُحْىِ اللَّهُ الْمَوْتىَ‌ وَ يُرِيكُمْ ءَايَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ(73)»

* * *

اللهم صل علی محمد و آل محمد

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo