موضوع: مبانی اجتهاد در علم کلام

اهتمام عالمان شيعی به مباحث کلامی

نتيجه مباحث قبل اين شد که علم کلام که ناظر به اعتقادات اسلامی است از نظر نقل وحيانی و عقل، از منزلت والايی برخوردار است و در صدر علوم دينی قرار می گيرد. علمای اسلامی نيز پيوسته به مباحث اعتقادات اهتمام ورزيده و اين مباحث برای آنان خيلی برجسته بوده است. البته روشن است که شرايط زمان و مکان نيز در اين مساله دخالت داشته است مثلا در زمان شيخ مفيد، اصل شيعه و اينکه اين مذهب يک مذهب اصيل است زير سوال بود و لذا لازم بود ايشان وارد ميدان شده و از دين دفاع کند. ايشان نيز با نوشتن کتاب «اوائل المقالات» خطوط کلی مکتب شيعه را در مقابل مذاهب ديگر مشخص نمود. در اين کتاب ايشان بيشتر به نقل ديدگاه ها و ديدگاه خود می پردازد اما ديگر به ذکر ادله نمی پردازد اما در کتاب های ديگری مانند شرحی که بر رساله اعتقادات شيخ صدوق دارند به ذکر ادله عقلی و نقلی در اين باره می پردازد .

از بررسی سيره و زندگی عالمان گذشته به دست می آيد که هر چند مباحث اعتقادی در ميان آنها دارای فراز و فرودهايی بوده است اما هرگز اين گونه نبوده که اين مسائل در ميان آن ها کم رنگ شده باشد.

از جمله علمای برجسته ديگری که در ميدان مباحث اعتقادی به دفاع از دين پرداخته سيد مرتضی است. کتاب گرانسنگ ايشان با نام «الشافی فی الامامه» که در نقد کتاب «المغنی» قاضی عبد الجبار معتزلی نوشته شده از آثار فوق العاده ايشان است. شيخ الطائفه نيز همين کتاب را تلخيص و تصرفاتی در آن انجام داده که با نام «تلخيص الشافی» چاپ گرديده است.

نمونه ديگر اين عالمان، علامه حلی است که آثار فراوان در زمينه مسائل اعتقادی دارد. عالم برجسته ديگر اين ميدان علامه ميرحامد حسين هندی صاحب کتاب «عبقات الانوار» است. آيت الله ميلانی کتاب ايشان را تعريب و تلخيص نموده و در 20 جلد با عنوان «نفحات الازهار» به چاپ رسانده است. وقتی انسان کتاب عبقات را می بيند حقيقتا تعجب می کند که ايشان در آن زمان که امکاناتی کمی در اختيار بوده و خيلی کتاب ها خطی بوده است با چه انگيزه ای اين اثر ارزشمند را نوشته است. در شرح حال ايشان آمده است که گاه برای بدست آوردن يک کتاب چه مرارت هايی را متحمل می شدند .

علامه امينی صاحب کتاب گرانسنگ و علامه شرف الدين صاحب کتاب «المراجعات» و «الفصول المهمه» از ديگر عالمان شاخص اين ميدان هستند که هر کدام با سبک های مختلفی وارد اين ميدان شده اند.

اگر در مباحث اعتقادی موضوع محور به مباحث بنگريم در اين صورت می بينيم که بسياری از عالمان، وارد اين ميدان شده اند. در اين نگاه ديگر تفکيک عالمان به فلاسفه تنها و فقها و متکلمين تنها معنا ندارد زيرا همه آنان به مباحث اعتقادی نظر داشته و به مساله دفاع از دين پرداخته اند، منتها روش های آنها متفاوت بوده است. برخی از آنان به روش نقلی وارد شده و برخی به روش عقلی؛ در مورد روش عقلی نيز گاه روش عقلی فلسفی و گاه روش عقلی غير فلسفی در پيش گرفته شده است، اما همه آنها در خانواده علم اعتقادات قرار می گيرند. بنابر اين نگاه ديگر افرادی همچون ملاصدرا در مقابل متکلمين قرار نمی گيرد بلکه خود ايشان جز متکلمين به شمار می آيد .

برخی ميان حوزه معرفت و دفاع از دين فرق گذاشته و کسب معرفت را به عهده فلسفه و دفاع از دين را به عهده علم کلام می دانند اما اين تفکيک نادرست است زيرا متکلم آن گاه می تواند به دفاع از دين بپردازد که شناخت و معرفت لازم را کسب کرده باشد.

شهيد قاضی طباطبايی اولين شهيد محراب که از نظر علمی نيز فردی وزين بودند تعلقه و شروحی را بر کتاب «اللامع اللهيه» فاضل مقداد دارند. ايشان در مقدمه اين کتاب چنين می فرمايد: «و إنّما نقلناها بطولها لما فی طی كلماته من الإشارة إلى أهمية علم الكلام من بين العلوم الدينية و أنّه الأساس للعلوم الشرعية الإسلامية. و لكن من المؤسف أنّه صار فی عصرنا التعيس من العلوم المهجورة حتّى فی الجامعات العلمية، مع أنّه كان لعلم الكلام فی أوائل هذه القرن الذی نحن نعيش فيه، فی الجامعة الكبرى للشيعة «النجف الاشرف» حلقات دروس عالية و محاضرات كبيرة تسمّى فی عرف العلماء دروسا خارجية، و كان يرأسها و يتصدّى لها جمع من جهابذة العلماء و المتكلّمين يطول الكلام بالإشارة إلى أساميهم الشريفة فی هذه المقدّمة، و قد أشرنا إلى بعضها فی تعاليقنا على كتاب الفردوس الأعلى لشيخنا الأستاذ الإمام كاشف الغطاء قدس اللّه روحه»[1] علم کلام با اين جايگاه مهمی که دارد اما جای تاسف است که در عصر ما که انحرافات فراوانی در حوزه مسائل اعتقادی به وجود آمده است با اين حال اين علم محجور مانده است. اين در حالی است که در اوايل قرن چهاردم در دانشگاه بزرگ شيعه يعنی حوزه نجف اشرف، علم کلام جزء دروس عالی به شمار می رفت و برای آن درس خارج قرار داده شده بود، و گروهی از شخصيت های شاخص به اين علم می پرداختند. اگر بخواهم آنها را ذکر کنيم اين مقدمه طولانی می شود اما به بعضی از آنها که در تعليقه بر کتاب «فردوس اعلی»، مرحوم کاشف الغطا آورده ايم اشاره می کنيم: بزرگانی همچون 1. شيخ شهيد محمد باقر شيرازی استهباناتی؛ 2. علامه جامع انواع علوم عقلی و نقلی شيخ الشريعه الاصفهانی؛ 3. علامه شيخ احمد شيرازی؛ 4. شيخ محمد حسين آل کاشف الغطاء[2]

مرحوم قاضی در ادامه به بيان نيت شوم دشمنان برای تضعيف حوزه ها توسط کم رنگ کردن اعتقادات می پردازد و می گويد:

« نسأل اللّه تعالى العناية الخاصة لجامعة النجف الأشرف بحقّ حجّته فی أرضه بقية اللّه فی العالمين أرواحنا فداه، و أن يشيدها و يجمع شملها و أن يبيد و يضمحلّ من يسعى فی حطّ مجدها و عظمتها و فی قلع أساسها، حتّى يكون للطلّاب المجتمعين فی تلك الجامعة تحت قيادة كبراء المراجع و زعامتهم إقبالا تامّا و رغبة ملحّة إلى دراسة علم الكلام و البحث حوله بالنحو الأتمّ الأكمل متنا و خارجا، فإنّ فی نبذ الطلّاب علم الكلام إلى ورائهم ظهريا مع عدم لفت الأنظار منهم إلى البحوث التی تتجدّد و تجدّدت فی العصور الّتی نعيش فيها و اكتفائهم ببعض العلوم التی لا تكفی فی قلع أساس الأباطيل و الأضاليل و قمع جرثومة الزندقة و الإلحاد، تساهلا بينا مع ما نشاهد بالعيان من شيوع الجهل و الفساد و بثّ خصماء الإسلام العقائد الباطلة بين الناشئة بإيعاز من المستعمرين و أذنابهم الخونة». از خدای متعال می خواهيم که اين حوزه علميه نجف را حفظ کند و کسانی که می خواهند به آن ضربه زنند را هلاک کند. بايد کاری کرد که طلابی که در اينجا درس می خوانند زير نظر مراجع، رغبت شديدی به مباحث علم کلام داشته باشند. حوزه ای که در آن علم کلام ضعيف شده باشد حوزه آسيب زده ای است. طلاب بايد به شبهاتی که در عصر آنها بيان می شود توجه داشته باشند و تنها به بعضی از علوم که نمی تواند ريشه اباطيل را بکند رغبت نکنند.

عصر ما از جهت وجود و کثرت شبهات، عصر بی نظيری است. آيت مصباح می فرمود: من در طول تاريخ شبهه ای خطرناک تر برای اسلام از شبهه قرائت های متعدد از دين (پلوراليزم معرفتی) نديده ام. اين شبه می گويد فهم از يک متن تن به قرائت رسمی نمی دهد بلکه می تواند معانی مختلفی از آن شود؛ يعنی هر کسی با پيش فرض های خود می تواند فهمی از متن و از جمله متن دينی داشته باشد. اين شبهه از بحث هرمنوتيک هايدگر و کادامر بر خواسته است.

اگر شهيد مطهری امروز زنده بود به مباحث هرمنوتيک می پرداخت همان گونه که در آن زمان به مباحث معرفت شناختی پرداخت.

شبهات مختلف از جاهای متعدد با توجه به وسايل امروزی به جوانان ما می رسد . در داخل کشور نيز برخی از دگرانديشان همين شبهات را القا می کنند . بنابراين بايد مسئولين نسبت به مباحث اعتقادی و شبهاتی که در اين زمينه در ميان افراد نشر داده می شود حساس باشند. نبايد به بهانه آزادی اطلاعات، فضاهای اطلاعاتی و مجازی رها شود. چطور در امور مربوط به جسم و بدن، به هر ويروس و ميکروبی اجازه ورود داده نمی شود و به شدت مورد کنترل و نظارت قرار می گيرد؛ بايد صد مرتبه بالاتر به مسائل اعتقادی اهتمام داده شود.

جمع بندی و پيشنهادات

در اين باره نکاتی قابل توجه است:

1. ابتدا بايد تشکر و دست بوسی داشته باشيم نسبت به مراجعی که نسبت به مسائل اعتقادی اهتمام دارند. آيت الله صافی در ديداری با مسئولين حوزه فرمودند: همان طور که درس تفسير در حوزه های علميه رسمی شده و لازم است طلاب در آنها شرکت کنند، بايد با درس کلام نيز همين گونه برخورد شود. آيت الله سيستانی نيز در جمعی از مسئولين حوزه که خدمت ايشان رسيده بودند توصيه به اهتمام به مسائل کلامی داشتند. آيت الله سبحانی نيز که خود پرچم دار اين ميدان هستند در جمعی فرمودند: خط مقدم، اعتقادات و کلام است و فقه در خط دوم قرار می گيرد. آيت الله جوادی نيز در نشستی فرمودند: علت اينکه تفکر وهابيت نفوذ پيدا کرده اين است که ما نسبت به مباحث اعتقادی آن گونه که بايد مجهز نشده ايم. حضرت آيت الله وحيد خراسانی و آيت الله سبحانی توضيح المسائل خود را با مباحث اعتقادات و اصول دين شروع کرده و سپس به فروع دين پرداخته اند. بنابراين در ميان مراجع عظام، نسبت به نگرش و بينش نسبت به علم کلام اهميتی وجود دارد.

2. لازم است که بزرگان ما علاوه بر جنبه نگرشی عملا نيز وارد ميدان شده و رسما اعلام کنند که مثلا يک روز هفته را به مباحث اعتقادی اختصاص داده و آن را مورد بحث قرار می دهند. به نظر می رسد اگر يک سال مراجع چنين کاری می کردند اقبال به علم کلام در ميان طلاب دگر گون می شد .

3. مسئولين و تصميم سازان و تصميم گيران همانند شورای عالی حوزه لازم است به مباحث اعتقادی اهتمام بيشتری داشته و در برنامه ريزی های خود مباحث اعتقادی را در سطح و سپس به عنوان درس خارج بگنجانند. و رسما بپذيريم که علم کلام نيز دارای درس خارج است.

4. نکته ديگر اهتمام بيشتر حوزه به اساتيد و طلابی است که در حوزه مباحث اعتقادی تلاش و کوشش می کنند.