درس امامت - کتاب المراجعات - استاد ربانی

موضوع: دلالت آيه ولايت بر امامت اميرالمومنين (ع)

سخن درباره اشکالاتی بود که ابومریم اعظمی در مورد آیه ولایت بر المراجعات وارد کرده است. آخرین اشکال وی متوجه این کلام علامه شرف الدین بود که فرمود: اگر آیه ولایت بر خلاف سیاق آیات قبل و بعد از آن باشد مانعی ایجاد نمی کند، زیرا نمونه هایی از این گونه آیات در قرآن کریم بیان شده که روایات شان نزول گویای نزول مستقل آنها است همانند آیه تطهیر.

ابومریم در اشکالی بر این سخن گفته است: لازمه این سخن التزام به عدم هماهنگی آیات قرآن است، در حال که قرآن خود را مبرا از هرگونه اختلاف دانسته است: «أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فيهِ اخْتِلافاً كَثيراً»[1] . نتیجه سخن شرف الدین این است که قرآن پر از معما است و دیگر کتاب هدایت و بیان نمی تواند باشد.[2]

ابتدا باید ببینیم از نظر عقلایی وقتی سخنی بیان می شود آیا صرفا باید روی یک موضوع متمرکز باشد یا اگر متفرق نیز باشد پذیرفته است؟ پاسخ این است که مساله قابل تفصیل است و گاه متمرکز بودن حسن است و گاه متفرق بودن. شاخص فهم آن چند چیز است:

1. شاخص اول، هدف و غرض از بیان کلام است. اینکه آیا متکلم صرفا می خواهد یک سلسله مسائل علمی را آموزش دهد یا هدف او پند و انذار همراه با تعلیم است؟ در گونه اول آنچه حسن است متمرکز بودن است اما در گونه دوم متفرق بودن پسندیده است. (تفاوت رسالت فرد نیز همین مساله را نشان می دهد که به غرض و هدف او از کلام باز می گردد).

2. شاخص دوم، مخاطبین کلام است. اینکه آیا صنف خاصی مورد خطاب گوینده است یا عموم افراد مورد نظر او است. گونه بیان کلام در این مورد متفاوت است. اگر صنف خاصی مورد نظ است باید کلام به گونه ای بیان شود که در آنها تاثیر داشته باشد اما اگر هدف عمومی باشد، باید کلام به گونه ای بیان شود که همه متوجه شوند و در آنها تاثیر گذارد. به عبارت دیگر مقام فصاحت و بلاغت در اینجا دو گونه اقتضا می کند در گونه اول تمرکز کلام و در گونه دوم همین فصاحت و بلاغت متنوع بودن کلام را اقتضا دارد .

3. شاخص سوم، مدت زمانی است که گوینده برای بیان کلام خویش فرصت دارد. گاه زمان برای او گسترده و گاه کوتاه است .

بعد از بیان این سه شاخص اکنون در مورد قرآن کریم می گوییم اولا هدف و غرض از بیان قرآن کریم، ارشاد و هدایت است، ثانیا: مخاطبان آن اصناف مختلف هستند و ثالثا: اختصاص به عصر و مصری نداشته و برای همیشه است. بنابراین مقام فصاحت و بلاغت قرآن اقتضا می کند که کلام به صورت متنوع در عین انسجام و نظم بیان شود.

اما وجه قرار گیری این گونه آیات در سیاق آیات دیگر چیست؟ قرار گیری این آیات که مستقل نازل شده اند در میان سیاق آیات دیگر قطعا غرضی حکمی و عقلایی داشته است هر چند ما به وجه آن مطلع نباشیم. در مورد آیه تطهیر که بالاجماع معتقد هستند مستقل نازل شده چند وجه بیان شده است، از جمله اینکه غرض این بوده تا به ازواج پیامبر اکرم (ص) گفته شود شما وابسته به این خاندان و اهل کساء هستند که پاک هستند، لذا مراقب باشید کاری نکنید که به آنان خدشه ای وارد شود. وجه دیگر این که غرض امتحان انسان ها بوده است تا مشخص شود چه کسانی به دنبال بهانه جویی هستند و چه کسانی بر اساس شواهد و قرائن راه را متوجه می شوند. این همانند فلسفه بیان متشابهات است که به جهت امتحان بیان شده است. وجه دیگری که مرحوم شرف الدین بیان فرموده، تحفظ و صیانت قرآن از تحریف بوده است. اگر کسی تاریخ و روایات را ببیند و بررسی کند به روشنی این مساله را می یابد که در میان صحابه هم منافقین بودند و هم فی قلوبهم مرض. بیشترین مرض آنها نیز نسبت به امیرالمومنین (ع) بود، به گونه ای که اگر کوچکترین خدشه ای در مورد ایشان تصور می کردند آن را سردست می گرفتند.

بنابراین تنوع گویی قرآن کریم، نه تنها نشانه ضعف آن نیست بلکه نشانه قوت آن است. نفی اختلافی نیز که در آیه 82 سوره نساء بیان شده مربوط به اختلافی است که با فصاحت و بلاغت و جنبه هدایت گری قرآن و نیز اعجاز آن سازگاری نداشته باشد.

همین دیدگاه را ابن کثیر صاحب کتاب «البدایه و النهایه» در تاریخ و صاحب تفسیر قرآن بیان کرده است.[3]

برخی شبهه کرده اند که قرآن کریم به جهت همین پراکنده گویی کتاب آسمانی نیست. مرحوم خوئی در البیان این اشکال را پاسخ داده فرموده است با توجه به هدف و غرض قرآن کریم و نیز مخاطبین آن، این تنوع گویی نشانه حسن آن است.

بیان چند نمونه دیگر

1. در سوره قیامت همه آیات آن در مورد قیامت است اما در وسط آن این چند آیه بیان شده که موضوع متفاوتی دارد: « لا تُحَرِّكْ بِهِ لِسانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ (16) إِنَّ عَلَيْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ (17) فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ (18) ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنا بَيانَه‌».

2. در سوره بقره، آیه 236 و 237 برخی از اقسام طلاق بیان شده است. سپس به سراغ مساله نماز و نماز خوف رفته است و دوباره مساله طلاق را مطرح کرده است.

3. در سوره عنکبوت آیه 16 تا 19، مربوط به دعوت حضرت ابراهیم (ع) قومش را به توحید است . سپس در آیه 20 تا 23 سخن در باره پیامبر اکرم (ص) و مساله معاد است. دوباره در آیات بعد به داستان حضرت ابراهیم (ع) باز می گردد.

4. آیه دیگری که می توان به عنوان نمونه ذکر کرد آیه اکمال دین است که در میان محرمات اکل و مستثنیات آن آمده است.

مرحوم طبرسی در این باره می فرماید: «» این ان قلت را آورده است متی قیل ان صدر الایه فی الازواج .... فالقول فیه ان هذا لاینکره من عرف عاده الفصحا ج7-8 ص 358

1. آیا قرآن تحدی کرده است یا نه؟ آری . آیا کسانی در مقام مقابله با آن بر آمده اند یا نه؟ آری. آیا موفق شده اند؟ خیر. در تاریخ مواردی بیان شده که برخی در مقام تحدی بر آمده اند اما دست از پا دراز تر برگشته اند. استدلال به تحدی قرآن کریم این گونه است: پیامبر اکرم (ص) دشمنان فراوانی داشتند و آن دشمنان در مخالفت با ایشان بسیار شدید بودند به حدی که تا پای جان می ایستادند. آسان ترین راه برای آنان که پیامبر اکرم (ص) خود ادعا کرده اند بحث تحدی است. قطعا اگر آنان می توانستند مقابله می کردند.

2. نحوه اعجاز قرآن چگونه است؟ دیدگاه مشهور این است که قرآن کریم دارای ویژگی های خارق العاده ای است که از عهده انسان عادی و کسی که موید از جانب خدای متعال نیست بر نمی آید. دیدگاه دوم صرفه است که می گوید: امکان آوردن مثل قرآن وجود دارد اما خدای متعال اجازه آن را نمی دهد تا این معجزه باقی بماند. (دیدگاه دوم را سید مرتضی بیان کرده است).

3. وجه اعجاز قرآن در چیست؟ در مورد اینکه ویژگی های اعجاز قرآن کدام است برخی گفته اند از جهت فصاحت و بلاغت است. برخی دیگر وجه آن را در محتوا دانسته اند. برخی دیگر گفته اند: این کتاب از سوی کسی بیان شده که امی بوده و در محیطی کاملا بدوی و صفر شکل گرفته است، با این حال مطالبی علمی و آموزه های حقوقی و اجتماعی را بیان کرده است که در اوج قرار دارد. نظریاتی را مطرح کرده که بشر بعدها توانسته است آنها را کشف کند. از اموری غیبی سخن گفته است که بعدها تحقق یافته است.

اینها وجوه مختلفی است که درباره اعجاز قرآن بیان شده است، اما اصح اقوال آن است که گفته شود قرآن کریم از همه این وجوه دارای اعجاز است. مرحوم علامه طباطبایی در جلد اول «المیزان» در ذیل آیه «و ان کنتم فی ریب مما نزلنا» می فرماید: اینکه قرآن مساله تحدی را متوجه جن و انس و در همه سطوح کرده است، نشان می دهد که جهات اعجاز قرآن مختلف است و در همه آنها تحدی صورت می گیرد البته با در نظر گرفته این جهت که از سوی فردی آمده است که امی بوده است .

انشاء الله در جلسه آینده مراجعه دیگری از کتاب المراجعات را مورد بررسی قرار می دهیم. در آن مراجعه شیخ سلیم می گوید سخنانی که شما گفته اید صحیح است، اما خلافت خلفای راشدین را چه می کنید؟ ما چون با این واقعیت خدشه ناپذیر مواجه هستیم باید آن را توجیه کنیم .

﴿.....﴾ اللهم صل علی محمد و آل محمد