موضوع : تفسیر فراز پایانی سوره حمد:از خداوند می‌خواهیم که به ما توفیق بدهد تا راه درست زندگی را انتخاب کنیم و از راه کسانی که مورد غضب قرار گرفته‌اند، قرار نگیریم. در آخرین فراز نیز می‌گوییم در راه گمراهان نیز قرار نگیریم.تفسیر ﴿الضَّالِّینَ﴾: تاکنون مباحثی را مطرح کرده‌ایم. ضلالت یعنی انحراف از راه درست زندگی که ضلالت ابتدایی و کیفری داریم. بحث ما در مطلب سوم است که چه کسانی گمراه بودند که ما نباید از راه آنها برویم. قرآن می‌گوید که بیشتر گذشتگان گمراه بودند.گروه‌های خاصی در قرآن مطرح شده به عنوان گمراه مثل بت پرستان، گوساله‌پرستان، پیروان شیطان، کافران، هواپرستان، فاسقان، مجرمان و ...؛ اینها گروه‌های مختلفی هستند که در قرآن به عنوان گمراه مطرح شده‌اند.

خطرناکترین گمراهان از نظر قرآن:خطرناکترین گمراهان از نظر قرآن : ﴿وَکَذَلِکَ جَعَلْنَا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوًّا شَیَاطِینَ الإِنسِ وَالْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورًا وَلَوْ شَاء رَبُّکَ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا یَفْتَرُونَ﴾[1] ، هر پیامبری دشمن داشت و مکتب انبیا در هر مقطعی دشمن داشته است. خطرناکترین دشمنان پیامبران شیاطین انس و جنس هستند.

رهبران سیاسی و دینی فاسد، شیاطین انس هستند:در این آیه ابتدا به شیاطین انس اشاره شده است؛ یکسری آدم‌های شیطان صفت، خطر بیشتری از شیاطین جنی دارند به همین جهت اول ذکر شده است. شیاطین جن ابلیس و فرزندانش است.شیاطین انس، دو دسته هستند رهبران فاسد سیاسی و رهبران فاسد دینی. خطرناکترین گمراهان این سه دسته هستند. اینها راه حق را می‌دانند ولی منحرف می‌شوند.خطر اینها از همه گروه‌های دیگر که در قرآن آمده بیشتر است. متقدم بر همه گمراهان شیطان است. بعد از اینکه از درگاه خداوند رانده شد، گفت حال که گمراه شدم من هم همه بندگان را گمراه می‌کنم، ابزارم برای گمراه کردن این است که کارهای بد را در چشم آنها زیبا جلوه می‌دهم.اگر انسان در صراط مستقیم حرکت کرد، خداوند زشتی گناه را در دیده انسان به گونه‌ای می‌کند که اصلاً طرف آن نمی‌رود. برعکس اگر طرف شیطان رفت، انجام کار خلاف در کام انسان شیرین می‌شود.﴿قَالَ فَبِمَا أَغْوَیْتَنِی لأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَکَ الْمُسْتَقِیمَ ﴿۱۶﴾[2] و ثُمَّ لآتِیَنَّهُم مِّن بَیْنِ أَیْدِیهِمْ َمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَیْمَانِهِمْ وَعَن شَمَآئِلِهِمْ وَلاَ تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شَاکِرِینَ﴾[3] ، گفت خدایا حالا که من را از درگاه خودت راندی در کمینگاه صراط مستقیم می‌نشینم، آن‌ها را از همه جهت محاصره می‌کنم. از جلو، از پشت، از طرف راست و از طرف چپ و در کل از چهار سو در کمین می‌نشیند که انسانها را گمراه کند.القای آرزوهای پوچ و باطل از ابزار شیطان است. گفته انسان ها را گرفتار خرافات می‌کنم. کاری می‌کنم آن خلقت الهی و فطرت توحید هست را از دست بدهند. خداوند فرمود هر کاری می‌خواهی بکن. امتحان من و شما این است که راه شیطان باز است ما هم اختیار داریم که چه راهی را انتخاب کنیم.شیطان بر کسانی تسلط دارد که ایمان ندارند. اگر اخلاص و ایمان باشد، زور او به آدم نمی‌رسد. در روایت است که در مورد این آیه که از چهار طرف انسان محاصره می شود، خداوند فرموده است انسان ها از دو طرف بالا و پایین راه دارند. از بالای سر اگر دست به دعا برداشتند یا به سجده افتادند، اینها می‌توانند از شر شیطان نجات پیدا کنند.