درس خارج اصول استاد رضازاده
93/07/14
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع:
حجیت ظن/خبر واحد/ادله حجیت خبر واحد/آیه نفر
بحث در آیه نفر در خصوص کلمات این آیه(فقه الآیه)، بود.
مرحوم سید رضی در شرح کافیه می فرمایند:
«وفي (ليت) معنى تمنيت، وفي (لعل) معنى ترجيت... والترجي: ارتقاب: الطمع والأشفاق فالطمع: ارتقاب شئ محبوب، نحو: لعلك تعطينا، والأشفاق: ارتقاب المكروه، نحو: لعلك تموت الساعة، وقد اضطرب كلامهم في (لعل) الواقعة في كلامه تعالى، لاستحالة ترقب غير الموثوق بحصوله، عليه فقال قطرب وأبو علي، معناها التعليل... وقال بعضهم: هي لتحقيق مضمون الجملة التي بعدها... والحق ما قاله سيبويه، وهو أن الرجاء أو الأشفاق، يتعلق بالمخاطبين، وإنما ذلك لأن الأصل ألا تخرج الكلمة عن معناها بالكلية، فلعل، منه تعالى: حمل لنا على أن نرجو أو نشفق».[1]
می فرمایند ترجی که معنای لعل می باشد به معنای ارتقاب و انتظار می باشد چه انتظار شیء محبوب باشد و چه شیء مکروه در نتیجه معنای لعل جامع بین محبوب و مکروه می باشد.
بعد می فرمایند مقتضای اصل(یعنی یک کلمه تا حد امکان از معنای اصلی اش فاصله نگیرد) این است که در لعل ای که در کلام خداوند بکار می رود، قول سیبویه را بپذیریم ایشان فرموده است معنای لعل همان ترجی و انتظار می باشد الا اینکه اگر در کلام خداوند بکار رود محل انتظار تغییر پیدا می کند و می گوییم محل انتظار متکلم نیست بلکه محل انتظار مخاطب می باشد تا با علم خداوند منافات نداشته باشد.
نظیر کلام مرحوم استرآبادی، کلام تفتازانی در حاشیه مغنی است حیث قال:
«ان لعل موضوع لتوقع محبوب و هو الترجی او مکروه و هو الاشفاق و التوقع علی وجهین قد یکون من المتکلم و قد یکون من المخاطب و قد یکون من غیرهما کما یشهد به موارد الاستعمال».[2]
ایشان هم می گویند که ترجی در لعل ای که در کلام خداوند بکار می رود در مخاطب می باشد.
قبلا اشاره کردیم همین معنایی که علماء برای لعل در کلام خداوند ذکر کرده اند در بیان علامه طباطبایی نیز ذکر شده است.
اقول:
ظاهر این است که آنچه از محقق رضی و تفتازانی نقل کردیم ما را بی نیاز می کند از آنچه مرحوم میلانی و استادشان محقق اصفهانی و عراقی در معنای لعل فرموده اند زیرا آنچه محقق رضی فرمودند جامع همه استعمالات لعل می باشد چه محبوب باشد و چه مکروه باشد و با نظر جمهور ادباء نیز موافق می باشد پس نیازی نیست که بگوییم که معنای لعل شاید می باشد – کما عن استادنا المیلانی -تا شامل همه موارد استعمالات لعل شود.
مرحوم اصفهانی می فرمایند اکابر از علماء ما نتوانسته اند معنایی جامع برای لعل بیان کنند تا آن معنا همه موارد استعمال لعل را شامل شود چه محبوب باشد و چه مکروه لذا گفته اند معنای لعل احتمال و شاید می باشد تا همه موارد استعمال لعل را شامل شود.
البته معنایی که محقق رضی برای لعل بیان کردند با معنایی که محقق ایروانی بیان کردند سازگاری ندارد محقق ایروانی فرمودند ترجی به معنای حقیقی اش از شخص عالم به آینده هم صادر می شود، این معنا با آنچه محقق استرآبادی فرمودند نمی سازد زیرا معنای لعل در کلام این محقق، مطلق ترجی نبود بلکه ترجی بود که اطمینان به حصول آن وجود نداشته باشد و این ترجی از شخص عالم صادر نمی شود.
التقرير العربي:
و افاد نجم الملة محقق الرضی الاسترآبادی فی شرحه علی الکافیة ما نصه: «وفي (ليت) معنى تمنيت، وفي (لعل) معنى ترجيت... والترجي: ارتقاب: الطمع والأشفاق فالطمع: ارتقاب شئ محبوب، نحو: لعلك تعطينا، والأشفاق: ارتقاب المكروه، نحو: لعلك تموت الساعة، وقد اضطرب كلامهم في (لعل) الواقعة في كلامه تعالى، لاستحالة ترقب غير الموثوق بحصوله، عليه فقال قطرب 1 وأبو علي، معناها التعليل... وقال بعضهم: هي لتحقيق مضمون الجملة التي بعدها... والحق ما قاله سيبويه، وهو أن الرجاء أو الأشفاق، يتعلق بالمخاطبين، وإنما ذلك لأن الأصل ألا تخرج الكلمة عن معناها بالكلية، فلعل، منه تعالى: حمل لنا على أن نرجو أو نشفق».[3]
و المستفاد من اول كلامه هو ان الترجي الذي هو معني لعل بمعني الارتقاب اي الانتظار مطلقا كان انتظار المحبوب او المكروه فيكون معني لعل جامعا بين المحبوب و المكروه.
و المستفاد من آخر كلامه ان مقتضي الاصل الذي قتضي عدم اخراج الكلمة عن معناها بالكلية هو قبول قول سيبويه في لعل المستعمل في كلامه و هو ان معناه هو الترجي و الانتظار و لكن في كلامه محله ليس نفسه بل المخاطب.
و نظیره نقل عن حاشية تفتازاني نصه: «ان لعل موضوع لتوقع محبوب و هو الترجی او مکروه و هو الاشفاق و التوقع علی وجهین قد یکون من المتکلم و قد یکون من المخاطب و قد یکون من غیرهما کما یشهد به موارد الاستعمال».[4]
و تقدم قبلا اختیار هذا القول فی لعل اذا کان فی کلامه تعالی عن صاحب المیزان.
اقول: الظاهر ان ما افاده الممحقق الرضی فی معنی لعل یغنی عن اختیار ما افاده سیدنا الاستاذ محقق المیلانی و محقق الاصفهانی و العراقی فی معنی لعل لکون ما افاده الرضی جامع لجمیع موارد استعمالات لعل سواء کان محبوب ما بعده ام مکروها و موافقا مع نظر الجمهور فلا یبقی موجب للالتزام بان معناه هو الاحتمال، حتی یکون شاملا لجمیع موارد الاستعمال.
و لنا ان نقول: ان یکون الاحتمال هو معنی الذی افاده محقق الرضی اذ انتظار شیء لا وثوق بحصوله هو الاحتمال الا ان یقال: ان کلمة انتظار الماخوذ فی معنی لعل لایکون موافقا مع احتمال.
نعم: معنی الذی افاده محقق الرضی ینافی ما افاده محقق الایروانی، من ان الترجی یحصل من العالم ایضا کما تقدم.
بحث در آیه نفر در خصوص کلمات این آیه(فقه الآیه)، بود.
مرحوم سید رضی در شرح کافیه می فرمایند:
«وفي (ليت) معنى تمنيت، وفي (لعل) معنى ترجيت... والترجي: ارتقاب: الطمع والأشفاق فالطمع: ارتقاب شئ محبوب، نحو: لعلك تعطينا، والأشفاق: ارتقاب المكروه، نحو: لعلك تموت الساعة، وقد اضطرب كلامهم في (لعل) الواقعة في كلامه تعالى، لاستحالة ترقب غير الموثوق بحصوله، عليه فقال قطرب وأبو علي، معناها التعليل... وقال بعضهم: هي لتحقيق مضمون الجملة التي بعدها... والحق ما قاله سيبويه، وهو أن الرجاء أو الأشفاق، يتعلق بالمخاطبين، وإنما ذلك لأن الأصل ألا تخرج الكلمة عن معناها بالكلية، فلعل، منه تعالى: حمل لنا على أن نرجو أو نشفق».[1]
می فرمایند ترجی که معنای لعل می باشد به معنای ارتقاب و انتظار می باشد چه انتظار شیء محبوب باشد و چه شیء مکروه در نتیجه معنای لعل جامع بین محبوب و مکروه می باشد.
بعد می فرمایند مقتضای اصل(یعنی یک کلمه تا حد امکان از معنای اصلی اش فاصله نگیرد) این است که در لعل ای که در کلام خداوند بکار می رود، قول سیبویه را بپذیریم ایشان فرموده است معنای لعل همان ترجی و انتظار می باشد الا اینکه اگر در کلام خداوند بکار رود محل انتظار تغییر پیدا می کند و می گوییم محل انتظار متکلم نیست بلکه محل انتظار مخاطب می باشد تا با علم خداوند منافات نداشته باشد.
نظیر کلام مرحوم استرآبادی، کلام تفتازانی در حاشیه مغنی است حیث قال:
«ان لعل موضوع لتوقع محبوب و هو الترجی او مکروه و هو الاشفاق و التوقع علی وجهین قد یکون من المتکلم و قد یکون من المخاطب و قد یکون من غیرهما کما یشهد به موارد الاستعمال».[2]
ایشان هم می گویند که ترجی در لعل ای که در کلام خداوند بکار می رود در مخاطب می باشد.
قبلا اشاره کردیم همین معنایی که علماء برای لعل در کلام خداوند ذکر کرده اند در بیان علامه طباطبایی نیز ذکر شده است.
اقول:
ظاهر این است که آنچه از محقق رضی و تفتازانی نقل کردیم ما را بی نیاز می کند از آنچه مرحوم میلانی و استادشان محقق اصفهانی و عراقی در معنای لعل فرموده اند زیرا آنچه محقق رضی فرمودند جامع همه استعمالات لعل می باشد چه محبوب باشد و چه مکروه باشد و با نظر جمهور ادباء نیز موافق می باشد پس نیازی نیست که بگوییم که معنای لعل شاید می باشد – کما عن استادنا المیلانی -تا شامل همه موارد استعمالات لعل شود.
مرحوم اصفهانی می فرمایند اکابر از علماء ما نتوانسته اند معنایی جامع برای لعل بیان کنند تا آن معنا همه موارد استعمال لعل را شامل شود چه محبوب باشد و چه مکروه لذا گفته اند معنای لعل احتمال و شاید می باشد تا همه موارد استعمال لعل را شامل شود.
البته معنایی که محقق رضی برای لعل بیان کردند با معنایی که محقق ایروانی بیان کردند سازگاری ندارد محقق ایروانی فرمودند ترجی به معنای حقیقی اش از شخص عالم به آینده هم صادر می شود، این معنا با آنچه محقق استرآبادی فرمودند نمی سازد زیرا معنای لعل در کلام این محقق، مطلق ترجی نبود بلکه ترجی بود که اطمینان به حصول آن وجود نداشته باشد و این ترجی از شخص عالم صادر نمی شود.
التقرير العربي:
و افاد نجم الملة محقق الرضی الاسترآبادی فی شرحه علی الکافیة ما نصه: «وفي (ليت) معنى تمنيت، وفي (لعل) معنى ترجيت... والترجي: ارتقاب: الطمع والأشفاق فالطمع: ارتقاب شئ محبوب، نحو: لعلك تعطينا، والأشفاق: ارتقاب المكروه، نحو: لعلك تموت الساعة، وقد اضطرب كلامهم في (لعل) الواقعة في كلامه تعالى، لاستحالة ترقب غير الموثوق بحصوله، عليه فقال قطرب 1 وأبو علي، معناها التعليل... وقال بعضهم: هي لتحقيق مضمون الجملة التي بعدها... والحق ما قاله سيبويه، وهو أن الرجاء أو الأشفاق، يتعلق بالمخاطبين، وإنما ذلك لأن الأصل ألا تخرج الكلمة عن معناها بالكلية، فلعل، منه تعالى: حمل لنا على أن نرجو أو نشفق».[3]
و المستفاد من اول كلامه هو ان الترجي الذي هو معني لعل بمعني الارتقاب اي الانتظار مطلقا كان انتظار المحبوب او المكروه فيكون معني لعل جامعا بين المحبوب و المكروه.
و المستفاد من آخر كلامه ان مقتضي الاصل الذي قتضي عدم اخراج الكلمة عن معناها بالكلية هو قبول قول سيبويه في لعل المستعمل في كلامه و هو ان معناه هو الترجي و الانتظار و لكن في كلامه محله ليس نفسه بل المخاطب.
و نظیره نقل عن حاشية تفتازاني نصه: «ان لعل موضوع لتوقع محبوب و هو الترجی او مکروه و هو الاشفاق و التوقع علی وجهین قد یکون من المتکلم و قد یکون من المخاطب و قد یکون من غیرهما کما یشهد به موارد الاستعمال».[4]
و تقدم قبلا اختیار هذا القول فی لعل اذا کان فی کلامه تعالی عن صاحب المیزان.
اقول: الظاهر ان ما افاده الممحقق الرضی فی معنی لعل یغنی عن اختیار ما افاده سیدنا الاستاذ محقق المیلانی و محقق الاصفهانی و العراقی فی معنی لعل لکون ما افاده الرضی جامع لجمیع موارد استعمالات لعل سواء کان محبوب ما بعده ام مکروها و موافقا مع نظر الجمهور فلا یبقی موجب للالتزام بان معناه هو الاحتمال، حتی یکون شاملا لجمیع موارد الاستعمال.
و لنا ان نقول: ان یکون الاحتمال هو معنی الذی افاده محقق الرضی اذ انتظار شیء لا وثوق بحصوله هو الاحتمال الا ان یقال: ان کلمة انتظار الماخوذ فی معنی لعل لایکون موافقا مع احتمال.
نعم: معنی الذی افاده محقق الرضی ینافی ما افاده محقق الایروانی، من ان الترجی یحصل من العالم ایضا کما تقدم.
