موضوع: خلاصه/قاعده قبح و دفع ضرر/دلیل چهارم/دلیل عقلی/برائت/اصول عملیه

خلاصه آنچه که در دلیل عقلی برای اثبات برائت بیان شده است:

1. مرحوم آخوند در کفایه فرمودند قاعده قبح عقاب بلابیان، قاعده عقلیه مستقله است و دلیل بر این قاعده وجدان است و این قاعده بر قاعده دفع ضرر محتمل در زمان تنافی مقدم می‌باشد. 8/12/94

2. بحث در این قاعده از سه جهت است:

الف: شرح قاعده و اینکه آیا این قاعده، مستقل است یا خیر؟

ب: قاعده دفع ضرر محتمل چیست و مراد به آن چه ضرری است؟

ج: کیفیت جمع قاعده دفع ضرر محتمل با قبح عقاب بلابیان. 9/12/94

3. مرحوم شیخ در رسائل فرمودند: دلیل عقلی قبح عقاب بلابیان، یک اصل است و به عنوان یک اصل در مساله برائت استفاده می‌شود، ولی از ادله برائت حساب نمی‌شود. 9/12/94

4. مراد از بیان در قاعده قبح عقاب بلابیان، بیان به معنای لغوی (ظهور و علم) نمی‌باشد، بلکه مراد مطلق چیزی است که مصحّح عقوبت باشد و به مکلف برسد، نه اینکه صادر از شارع و مولا باشد. 10/12/94

5. مصباح فرمود قاعده قبح عقاب بلابیان، قاعده‌ای تام است و شبهه‌ای در آن نیست و این قاعده نزد اخباری و اصولی مسلم است. 10/12/94

6. مرحوم آیت الله میلانی فرمودند بهتر این است که به جای بیان در این قاعده، کلمه استحقاق ذکر شود و گفته شود قبح عقاب بلااستحقاق. 10/12/94

7. مرحوم آیت الله میلانی فرمودند قبح عقاب بلابیان قاعده عقلی مستقلی نمی‌باشد (برعکس کفایه و مصباح) چون یا موضوعی برای این قاعده نمی‌باشد و یا حکمی برای این قاعده نمی‌باشد. به اینکه در ظرف عدم البیان در واقع، با مخالفت، یا استحقاق عقاب است یا نیست که اگر استحقاق باشد، قاعده قبح عقاب موضوع ندارد و فرد مستحق عقاب است و یا حکم ندارد، چون عقاب قبیح نیست. 10/12/94

8. مرحوم آیت الله میلانی فرمودند قبح عقاب بلابیان از صغریات قاعده قبح ظلم است و منتقی هم تقریباً به همین حرف قائل بود. 11/12/94

9. منتقی درباره عقاب و ثواب سه نظریه ذکر می‌کند:

الف: ثواب و عقاب، تجسم اعمال خود انسان است؛

ب: ثواب و عقاب از قبیل اثر وضعی است؛

ج: ثواب و عقاب، فعل مولا است. 16/12/93

10. اساس ظلم و عدل در جایی است که بین طرفین (ظالم و مظلوم) حقی باشد و بین عبد و مولای حقیقی، حقی نیست و عبدی حقی نسبت به مولا ندارد که گفته شود اگر رعایت شد، عدل است یا ظلم. 16/12/94

11. اگر عقل نتواند ملاک را درک کند، امکان ندارد به طور جزم حکم به ثواب یا عقاب کند. 17/12/94

12. قاعده وجوب دفع ضرر محتمل به نفسه بیان برای حکم شرعی نمی‌باشد و الا لازم می‌آید که دلیل متضمن حکم، مثبت موضوع باشد در حالی که رتبه موضوع قبل از دلیل حکم است. 17/12/94

13. وجوب دفع ضرر به مقتضای طبیعت انسان است، پس طبع انسان در آن لازم است نه حکم عقل. و اجتناب در اینگونه موارد، احتیاط عملی است. 18/12/94

14. شاهد بر اینکه دفع ضرر به حکم عقل نیست و امر فطری است، این است که در حیوانات هم این مسئله وجود دارد و حیوان هم با فطرت خود از ضرر محتمل فرار می‌کند و این شاهد است که دفع ضرر محتمل به حکم عقل نیست. 18/12/94

15. قاعده لزوم دفع ضرر محتمل هم از نظر صغری مخدوش بود و هم از نظر کبری و فرق ندارد مراد به ضرر دینوی باشد یا اخروی. 18/12/94

16. هیچکدام از دو قاعده قبح عقاب بلابیان و قاعده دفع ضرر محتمل، در خارج متصور نیستند و اثری از آن‌ها نمی‌باشد. 17/1/95

17. بنابر تقدیر وجود این دو قاعده، تنافی بین آن‌ها نمی‌باشد. چون این دو در یکجا با هم جمع نمی‌شوند و در دوجا می‌آیند. 15/1/95

18. وجه در عدم رجوع به عموم عام در شبهه مصداقیه، از باب اثبات موضوع از دلیل حکم است که جایز نمی‌باشد. 16/1/95

19. بیان شد ادله احتیاط وارد بر قاعده قبح عقاب بلابیان است. 17/1/95

التقریر العربی:

خلاصة ما ذکر فی دلیل العقل علی البرائة من الامور المهمة:

مختار صاحب الکفایة هو ان قاعدة قبح العقاب بلابیان قاعدة عقلیة مستقلة و الدلیل علیه الوجدان و هذه القاعدة مقدمة علی قاعدة وجوب دفع الضرر عند تنافیها.

البحث فی‌ها عن جهات ثلاثة: 1. شرح‌ها و الوجود و عدم وجودها؛ 2. قاعدة دفع الضرر؛ 3. کیفیة الجمع بینهما.

صرح الشیخ فی الرسائل ان هذا الدلیل العقلی لایثبت به الا الاصل فی مسئلة البرائة و لیس من ادلتها.

و المراد من البیان فیه لیس البیان بالمعنی اللغوی ای الظهور و العلم بل مطلق مصحح العقوبة الواصل الی المکلف لا الصادر من الشارع.

مصباح: نفس قاعدة قبح العقاب بلابیان تامة بلاشبهة و اشکال و مسلمة عند الاخباری و الاصولی.

استاذنا المیلانی: اولی التعبیر بقبح العقاب بلااستحقاق.

استاذنا المیلانی: قبح العقاب بلابیان لایکون قاعدة مستقلة عقلیة لانه اما لایکون له موضوع و اما لایکون له حکم اذ فی ظرف عدم البیان فی الواقع اما یکون استحقاق للعقاب مع المخالفة و اما لا و علی الاول لا یکون حکم لعدم کون العقاب قبیحا و علی الثانی لایکون موضوع للعقاب حتی یقال بقبحه او عدم القبح.

استاذ نا المیلانی: قبح العقاب بلابیان من صغریات قبح الظلم و مثله منتقی.

منتقی: الآراء فی العقاب و الثواب ثلاثة: 1 و من باب تجسم الاعمال؛ 2. من قبیل اثر الوضعی؛ 3. عمل المولی.

اساس الظلم و العدل علی فرض الحقوق بین الطرفین و الحقوق لایکون بین العبد و المولی الحقیقی.

انا لم یتمکن العقل من درک الملاک لم یکن له الجزم بالعقاب او الثواب.

قاعدة وجوب دفع الضرر المحتمل لا یکون بنفسها بیانا و الا یلزم ان یکون الحکم مثبتا لموضوعه.

وجوب دفع الضرر یکون بالطبع لا بحکم العقل و یکون الاجتناب احتیاطاً عملیا.

و الشاهد علی کون دفع الضرر فطریا حتی فی الحیوانات هو عدم توسط ادراک العقل للزوم الفرار.

قاعدة لزوم دفع الضرر المحتمل خدوش صغری و کبری کان الضرر دنیویا ام اخرویا.

لیس لقاعدتی قبح العقاب بلابیان و قاعدة دفع الضرر فی الخارج عین و لا اثر.

علی تقدیر وجود القاعدتین کما هو مختار صاحب الکفایة لا تنافی بینهما لعدم اجتماعهما فی مرکز واحد فلایکون تقدیم و تأخیر فی البین.

الوجه فی عدم الرجوع الی عموم العام فی الشبهة المصداقیة هو کونه من اثبات الموضوع بالدلیل المتکفل للحکم و هو لا یجوز لای رتبة الحکم بعد الموضوع فلابد من اثبات الموضوع قبل الحکم.

ادلة الاحتیاط واردة علی قاعدة القبح.