درس خارج فقه استاد محمدمهدی شب‌زنده‌دار

موضوع: بررسی چند مسئله /کیفیت ترتیب /مراتب امر به معروف و نهی از منکر

خلاصه مباحث گذشته:

در مورد کیفیت ترتیب بین مراتب، پنج مسلک بیان شد. مختار آن شد که هر کدام از این مراتب سه گانه قلب و لسان و ید، خفیف تر است، همان مقدم می گردد و هیچ از این مراتب سه گانه تقدیمی بر دیگری ندارد بلکه تنها ملاک برای تقدیم، خفیف تر بودن نسبت به بقیه ی مراتب است که گاهی ید خفیف تر از مرتبه ی لسان می شود و باید مقدم گردد.

1ترتیب بین اصناف هر نوع

بعد از بررسی کیفیت ترتیب بین مراتب و انواع و لزوم شروع از خفیف به شدید در انواع، این مسئله مطرح می گردد که آیا رعایت این کیفیت در بین اصناف هر نوع نیز لازم است یا خیر؟ به عنوان مثال رعایت ترتیب بین افراد مرتبه ی لسان لازم است که در این صورت باید از قول لیّن شروع نمود و در صورت عدم تأثیر به سراغ قول شدید و خشن رفت یا آنکه تنها بین قلب و لسان و ید رعایت این کیفیت لازم است و در خود هر نوع ترتیب لازم نیست؟

از ادله ای که به آن ها برای اثبات ترتیب استفاده شد، روشن می شود که در رعایت این کیفیت ترتیب، بین انواع و اصناف فرقی نیست و رعایت ترتیب در اصناف هر نوع نیز لازم است. مثلاً در مرتبه ی قلب که اصناف مختلفی مثل در هم کشیدن چهره، قطع رابطه و ... داشت باید ترتیب از خفیف به شدید رعایت شود و هر کدام که خفیف تر بود همان مقدّم گردد.

1.1کلام مرحوم حکیم

با وجودی که ادله ترتیب بین اصناف هر نوع را اثبات می کند اما مرحوم حکیم عبارتی دارند که از آن استفاده می شود که ایشان در مورد رعایت ترتیب بین اصناف دغدغه ای داشته اند و مسئله برای ایشان واضح نبوده است. ایشان چنین می فرمایند:

«و لكل واحدة من هذه المراتب مراتب أخف و أشد، و المشهور الترتيب بين هذه المراتب فان كان إظهار الإنكار القلبي كافيا في الزجر اقتصر عليه، و إلا أنكر باللسان فان لم يكف ذلك أنكره بيده، بل المشهور الترتيب بين مراتب كل واحدة، فلا ينتقل إلى الأشد في كل مرتبة إلا إذا لم يكف الأخف و هو أحوط.»[1]

در مورد رعایت ترتیب بین اصناف، احتیاط کرده اند و فتوا نداده اند. این احوط نشان می دهد که ایشان در مورد اصناف احتمال عدم ترتیب را می داده اند.

طبق بیان هایی که برای اثبات ترتیب آورده شد، ترتیب برای اصناف نیز اثبات می شود و مخصّصی هم برای خروج اصناف از این ادله در دست نیست بنابراین عدم رعایت ترتیب در بین اصناف هر نوع وجهی ندارد.

1.2حاشیه ی شهید صدر

در ذیل کلام مرحوم حکیم که « و هو أحوط» فرموده است، شهید صدر حاشیه ای دارند که چنین است:

«الظاهر ان مراعاة المراتب في كل مرتبة ليس هو الأحوط بالنسبة إلى المرتبة الاولى بل بالنسبة الى بعض مراتب المرتبة الثانية أيضا.»

در این حاشیه، شهید صدر می فرمایند ظاهر از احوط مرحوم حکیم، احتیاطی بودن رعایت ترتیب بین مراتب و انواع نیست بلکه مراد احتیاطی بودن رعایت ترتیب بین صنف یک نوع نسبت به صنف نوع دیگر است. مثلاً گاهی لسان نسبت به برخی از اصناف قلب خفیف تر است که باید مقدّم شود.

2بررسی برخی فروع مسئله

2.1فرع اول: لزوم رعایت ترتیب در صورت کم بودن تفاوت بین مراتب

گاهی تفاوت بین مراتب انواع و اصناف آشکار و روشن است؛ به عنوان مثال، فاصله بین ضرب شدید با کلام لیّن و محترمانه. در این صورت بدون هیچ شک و تردیدی باید ترتیب رعایت شود.

اما گاهی فاصله ی بین مراتب بسیار اندک است. آیا در این صورت نیز رعایت ترتیب لازم است یا خیر؟

برای پاسخ به این سئوال باید به ادله ای که رعایت ترتیب را اثبات نمود، مراجعه کرد.

اگر از راه قدر متیقن، لزوم رعایت ترتیب اثبات گردید (قدر متیقن خروج از ادله تحریم ایذاء و اضرار و ... مواردی است که کمترین ایذاء را دارد و در صورت عدم تأثیر، مرتبه ی بعد انتخاب می شود که نتیجه اش همان رعایت ترتیب از خفیف به شدید است. به تعبیر دیگر ضرورت ایجاب می کند که از ادله تحریم ایذاء و اضرار خارج شد) و الضرورة تتقدّر بقدرها، در این صورت باید ترتیب رعایت شود؛ هر چند تفاوت بین مراتب بسیار کم باشد.

مگر آنکه سیره ی متشرعه در مواردی که تفاوت بسیار اندک است، بر عدم رعایت ترتیب باشد و در چنین موارد سیره چنین دقتی به خرج نمی دهد زیرا رعایت دقّتِ این چنینی، خودش موجب عسر و حرج است و متشرعه چنین دقتی را رعایت نمی کنند. که در این صورت با سیره ی متشرعه لزوم رعایت ترتیب در موارد تفاوت اندک برداشته می شود.

اما با توجه به عبارات فقها که به صورت مطلق رعایت ترتیب را گفته اند، احتیاط آن است که در این موارد این چنینی نیز ترتیب رعایت شود.

فرع دوم ان شاء الله در جلسه بعد مطرح می گردد.