درس خارج فقه استاد محمدمهدی شب‌زنده‌دار

موضوع: کیفیت ترتیب (فروع مسئله) /مراتب بین امر به معروف و نهی از منکر /مراتب امر به معروف و نهی از منکر

خلاصه مباحث گذشته:

در جلسه ی گذشته، مسئله ی ایکال امر به معروف به شخصی که با مرتبه ی خفیف تر می تواند اثرگذار باشد، مطرح گردید و برای آن دو صورت آورده شد:

صورت اول: شخص دیگر، از عصیان عاصی مطّلع نیست

صورت دوم: شخص دیگر مطّلع است و قصد اقدام را نیز دارد.

خود صورت اول فروض مختلفی داشت: اطّلاع رسانی موجب تأخیر امر به معروف می شود یا خیر؟ اطّلاع رسانی موجب گناه دیگری مثل غیبت می شود یا خیر؟

مرحوم امام قدس در این فرض، قائل به عدم وجوب ایکال شده بودند که دو وجه برای وجوب ایکال بیان گردید:

1. از طریق الامر بالامر فرد طولی دیگری برای امر به معروف خود این شخص که خفیف تر است، درست می شود. و شخص آمر بین دو فرد خفیف و شدید باید خفیف طولی را انتخاب نماید.

2. از طریق تسبیب، فرد تسبیبی دیگر برای امر به معروف و نهی از منکر که خفیف تر است، ایجاد می شود و مکلّف موظّف به انجام فرد خفیف تر است که باید به فرد دیگر که با مرتبه ی خفیف تر اثر گذار است، امر کرده و به او اطّلاع رسانی نماید.

وجه سوم برای وجوب ایکال، در این جلسه بررسی می شود.

1وجه سوم:

وجه سوم برای وجوب واگذاری امر به معروف، در صورت اثر گذاری امر شخص دیگری با مرتبه ی خفیف تر، روایت اول از باب هفتم از ابواب امر به معروف و نهی از منکر، «بَابُ وُجُوبِ هَجْرِ فَاعِلِ الْمُنْكَرِ وَ التَّوَصُّلِ إِلَى إِزَالَتِهِ بِكُلِّ وَجْهٍ مُمْكِن‌» است:

«مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَى قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ وَ اللَّهِ مَا النَّاصِبُ لَنَا حَرْباً بِأَشَدَّ عَلَيْنَا مَئُونَةً مِنَ النَّاطِقِ عَلَيْنَا بِمَا نَكْرَهُ فَإِذَا عَرَفْتُمْ مِنْ عَبْدٍ إِذَاعَةً فَامْشُوا إِلَيْهِ فَرُدُّوهُ عَنْهَا فَإِنْ قَبِلَ مِنْكُمْ وَ إِلَّا فَتَحَمَّلُوا عَلَيْهِ بِمَنْ يُثَقِّلُ عَلَيْهِ وَ يَسْمَعُ مِنْهُ فَإِنَّ الرَّجُلَ مِنْكُمْ يَطْلُبُ الْحَاجَةَ فَيَلْطُفُ فِيهَا حَتَّى تُقْضَى فَالْطُفُوا فِي حَاجَتِي كَمَا تَلْطُفُونَ فِي حَوَائِجِكُمْ فَإِنْ هُوَ قَبِلَ مِنْكُمْ وَ إِلَّا فَادْفِنُوا كَلَامَهُ تَحْتَ أَقْدَامِكُمْ ... الْحَدِيثَ.»[1]

حضرت می فرمایند: دشمنی که علیه ما جنگ راه می اندازد هزینه اش بیشتر از کسی نیست که مطالبی که مورد رضایت ما نیست، بر زبان جاری می کند.[مطالبی که از اسرار اهل بیت علیهم السلام به شمار می رود، نباید هر جایی گفته شود و علنی گردد.[2] ] اگر از بنده‌ ای افشا و اذاعه ی اسرار دید، او را از این اذاعه منع کنید. اگر از شما قبول کرد، (دیگر مشکلی نیست) اما اگر نپذیرفت، بر او کسی را حمل کنید که بر او سنگین است [به عنوان مثال برای آن شخص احترامی خاصّی قائل است. اگر يَثَقُلُ بدون تشدید خوانده شود. و اگر با تشدید خوانده شود یعنی يُثَقِّلُ باشد معنا چنین می شود که بر او کسی را حمل کنید که بر او سنگین می گیرد و با سختی با او برخورد می کند.] بعد حضرت می فرمایند: مردی از شما یک حاجتی دارد، برای انجام آن مطلوب، به هر وسیله ای متسّک می شود تا آن حاجت برآورده شود. یعنی در کارهای شخصی خود چنین اهتمامی دارید، در کارهای من نیز چنین اهتمامی داشته باشید. حال اگر از شما نپذیرفت، دیگر خودتان موجب انتشار بیش تر آن نشوید و آن کلام را زیر قدم های خود دفن کنید.

1.1تقریب استدلال به روایت

برای استدلال به این روایت، پیش فرضی لازم است که این فرمایش امام علیه السلام «فَامْشُوا إِلَيْهِ فَرُدُّوهُ عَنْهَا فَإِنْ قَبِلَ مِنْكُمْ وَ إِلَّا فَتَحَمَّلُوا عَلَيْهِ بِمَنْ يَثَقُلُ عَلَيْهِ» از باب امر به معروف بوده و حضرت علیه السلام تکلیف جداگانه ای غیر از امر به معروف را بیان نمی فرمایند. با این پیش فرض چند تقریب برای استدلال به این روایت می توان بیان کرد:

1.2تقریب اول: کشف فرد تسبیبی از بیان امام علیه السلام

تقریب اول این است که گفته شود: از این فرمایش امام علیه السلام - «فَامْشُوا إِلَيْهِ فَرُدُّوهُ عَنْهَا فَإِنْ قَبِلَ مِنْكُمْ وَ إِلَّا فَتَحَمَّلُوا عَلَيْهِ بِمَنْ يَثَقُلُ عَلَيْهِ»؛ خودتان به ایشان بگویید و اگر قبول نمی کنند کسی را که بر ایشان سخت است، بفرستید- کشف می شود که گفتن فرد دیگر فرد تسبیبی و مصداق ادله‌ی امر به معروف و نهی از منکر است و حقیقتاً امر و نهی خود فرد به شمار می رود.

پس با توجه به این روایت، فهمیده می شود که دو فرد برای امر به معروف و نهی از منکر وجود دارد:

    • فرد حقیقی مباشریّ؛

    • فرد حقیقی تسبیبیّ.

طبق فرد حقیقی تسبیبی، امتثال ادله امر به معروف و نهی از منکر با مراعات ترتیب، با همان بیان وجه دوم(فرد تسبیبی که در جلسه ی گذشته گفته شد) امکان پذیر خواهد. تفاوت این تقریر با وجه دوم، در این است که صغری (فرد تسبیبی بودن امر کردن غیر) در این بیان، به واسطه ی روایت کشف می شود اما در وجه قبل، فرد تسبیبی بودنِ امر غیر، مسلّم قلمداد شده بود.

1.3تقریب دوم: فرد تعبّدی بودنِ امر غیر

تقریب دوم آن است که گفته شود: امر کردن غیر، نمی تواند فرد حقیقی برای امر به معروف شخص باشد اما با توجه به این روایت، امام علیه السلام، امر کردنِ غیر را فرد تعبّدی معرفی می نمایند و با تعبّد از سوی شارع مقدّس، این امرِ غیر نیز، مصداق امر به معروف و نهی از منکر می شود. مانند آنکه شارع «أکرم العالم» فرموده است و از سویی دیگر فرموده «ولد العالم، عالمٌ» یعنی ولد عالم فرد تعبّدی عالم می شود و مصداق موضوع اکرام عالم می گردد.

1.4تقریب سوم: کشف فردیّتِ امرِ غیر، بدون در نظر گرفتن حقیقی یا تعبّدی بودن آن

تقریب آخر آن است که گفته شود: تعبّدی یا حقیقی بودن این فرد مشخص نیست اما از فرمایش امام علیه السلام، فرد بودن آن کشف می شود و با فرد بودن چه حقیقی و چه تعبّدی، مصداق امر به معروف و نهی از منکر شخص می شود.

1.5تفاوت دو احتمال در « یثقلُ»

همان طور که در سابق گفته شد در این عبارت «یثقل علیه» دو احتمال وجود دارد که با توجه به این سه تقریب، با یکدیگر متفاوت هستند.

1.5.11.«یَثقُلُ»

اگر [ثلاثی مجرد یعنی] یَثقُلُ باشد به معنای گران آمدن و سخت بودن می شود. در این صورت، معنای روایت چنین می شود که سراغ کسی بروید که به جهت خصوصیتی که دارد یا ارتباط خاصّی که بین فاعل منکر و آن شخص دیگر هست، برای عاصي سخت و گران است که حرف او را زمین بگذارد. امام علیه السلام دستور می فرمایند که چنین شخصی را بیابید.

در این صورت روایت منطبق با مورد بحث می شود که امر به معروف خود شخص شدید تر و امر به معروف شخص دیگر خفیف تر است.

1.5.22. «یُثَقِّلُ»

احتمال دیگر هم این است که [ثلاثی مزید، باب تفعیل یعنی] یُثقِّلُ علیه باشد که به معنای یُشدِّدُ علیه است؛ کسی هست که قدرت آن را دارد که بر این عاصی سخت بگیرد و او را وادار به ترک منکر نماید.

در این صورت، مقدمه ای که از خارج ضمیمه شد [یعنی امر به معروف بودن این عمل]، از خود روایت استفاده می شود. زیرا خود امام علیه السلام، ترتیب را مراعات فرموده اند. بدین صورت که کلام خود شخص اگر اثر ندارد، سراغ فردی دیگری بروید که او با اعمال قدرت می تواند امر به معروف و نهی از منکر را انجام دهد.

اگر این احتمال باشد، مورد روایت، عکس محل بحث می شود. چون بحث در مورد جایی بود که امرِ دیگری، خفیف تر از امرِ خود شخص بود و مورد روایت جایی است که امرِ دیگری شدیدتر از امرِ خود شخص می باشد. اما روایت امرِ به معروف غیر مباشریّ و تسبیبی را اثبات می نماید.

1.6فتوای مرحوم امام خمینی به توسّل به ظالم

مرحوم امام خمینی قدس سرّه در تحریر الوسیله فتوایی در مورد توسّل به ظالم برای انجام امر به معروف و نهی از منکر دارند که چنین است:

« لو توقف دفع منكر أو إقامة معروف على التوسل بالظالم ليدفعه عن المعصية جاز‌، بل وجب مع الأمن عن تعدّيه مما هو مقتضى التكليف، و وجب على الظالم الإجابة، بل الدفع واجب على الظالم كغيره و وجبت عليه مراعاة ما وجبت مراعاته على غيره من الإنكار بالأيسر ثم الأيسر.»[3]

ایشان می فرمایند اگر دفع منکر یا اقامه ی معروف متوقف بر توسّل به ظالم باشد، جایز بلکه واجب است که چنین کاری نماید.

شاید مستند این فتوا، همین روایت، بر طبق احتمال دوم باشد که امام علیه السلام دستور می دهند به سراغ کسی بروید که می تواند اعمال قدرت کند.

1.7کلام استاد

البته اطلاق این کلام، باید مقیّد شود و تعلیقه بخورد که بر شخص، در صورتی توسّل به ظالم واجب است که احتمال تأثیر بدهد و اگر احتمال تأثیر وجود ندارد دیگر وجوبی نیست.