< فهرست دروس

درس خارج فقه استاد محمدمهدی شب‌زنده‌دار

97/12/21

بسم الله الرحمن الرحیم

 

 

موضوع: بررسی دلیل عقل بر عدم وجوب منع از منکر /منع از منکر /وظایف دیگر در کنار امر به معروف

خلاصه مباحث گذشته:

بحث در تقریب‌های دلیل عقل بر لزوم منع از منکر بود که پانزده تقریب برای دلیل بیان شد. در این جلسه، دلیل عقل بر عدم وجوب منع از منکر بررسی می‌شود.

 

1دلیل عقل به صورت «کشف» یا «حکومت»

نتیجه ی دلیل عقل، به دو وجه قابل تقریر است:

     حکومت

     کشف

مراد از حکومت و کشف همان است که در دلیل انسداد گفته شده است. در دلیل انسداد، گفته می‌شود گاهی نتیجه مقدّمات انسداد، کشف از حکم شارع و حجّت شدن مطلق ظنّ توسط خود شارع، در ظرف انسداد است.

گاهی نیز گفته می‌شود، کشف از حکم شارع صورت نمی‌گیرد اما عقل می‌گوید در فرض انسداد، امتثال ظنّی و عمل به هر ظنّی کفایت می‌کند.

در این بحث نیز گاهی گفته می‌شود، نتیجه ی دلیل عقل آن است که شارع مقدّس، منع از منکر را واجب کرده است و وجوب آن یک وجوب شرعی می‌باشد که این کشف می‌شود.

تقریر دیگر آن است که گفته شود، کشفی صورت نمی‌گیرد ولی عقل به صورت جزمی حکم به لزوم منع از منکر می‌کند و اگر چنین منعی انجام نشود، استحقاق مذمّت عقلاء و استحقاق عقوبت نزد شارع پیدا می‌شود هر چند که شارع امر و نهیی نداشته باشد؛ بر همین اساس، برخی از بزرگان[1] ، قاعده ملازمه یعنی «کلّ ما حَکَم به العقل حکم به الشرع» را نپذیرفته و لزومی برای حکم شرع در صورت حکم عقل ندیده اند. که نظر مختار نیز همین است. دلیل صحیح نبودن قاعده ی ملازمه آن است که با وجود حکم عقل، ممکن است شارع به همان حکم عقل بسنده کند و نیازی به حکم دیگری ندارد مگر آنکه به غرض تأکید و اهتمام بیشتر، دوباره حکم را بیان کند و گرنه نیازی به حکم مجدد نیست.[2]

البته با توجه به آنکه خداوند متعال در هر واقعه ای حکمی دارد، « لله فی کل واقعةٍ حکم معیّن»، باید گفت در مواردی که عقل حکمی دارد، حکم شارع خلاف حکم عقل نیست و شرع نیز حکمی مماثل یا متناسب به حکم عقل دارد.

2ادله ی عقلی بر عدم وجوب منع از منکر

همانطور که برای لزوم منع از منکر به دلیل عقلی تمسّک شد، برای عدم وجوب نیز به ادله ی عقلی تمسّک شده است که این ادله در بحث ادله ی امر به معروف به صورت مفصّل بررسی گردید[3] و در این بحث تنها به فهرستی و توضیحی اجمالی از آن اکتفاء می‌شود.

2.1دلیل اول: وجدان

صاحب جواهر بیان می‌کند با مراجعه به وجدان، می‌توان دریافت که لزومی برای جلوگیری از مخالفت شخص دیگری با امر مولا وجود ندارد. این عدم وجدان دلیل بر عدم وجود چنین حکم عقلی است چرا که انسان نسبت به مدرکات عقلی خود علم حضوری دارد و با نیافتن چنین مدرکی عقلی در نفس خود، درمی یابد که چنین حکمی وجود ندارد. عبارت ایشان چنین است:

« و العمدة الوجدان، ضرورة عدم وصول العقل إلى ذلك على وجه يترتب عليه الذم و العقاب، نعم يمكن دعوى وصوله إلى الرجحان في الجملة لا على الوجه المزبور»[4]

2.2دلیل دوم: جواز امر مولا به عدم منع از منکر

دلیل دوم عقلی بر عدم وجوب منع از منکر، از مرحوم مقدّس اردبیلی قدس سرّه است. ایشان می‌فرماید:

« و الظاهر انه شرعي: إذا العقل يجوّز كون شخص مأمورا بشي‌ء، و مع ذلك يجوّز عدم وجوب الأمر لأشخاص أخر ذلك الشي‌ء المأمور به، بل قد يجوّز كونه قبيحا، لقبح الأمر منهم.»[5]

ایشان می‌گوید اگر مولا به عدم منع دیگران از منکر امر کند، وجدان این حکم مولا را مخالف حکم عقل نمی‌داند و این نشان می‌دهد که چنین حکم عقلی بر لزوم منع از منکر وجود ندارد و که اگر بود، شارع حکم به خلاف آن نمی‌کرد.

مرحوم امام قدس سرّه نیز در ذیل کلامشان به عنوان یک اشکال به حکم عقل، این مطلب را بیان نمودند که اگر حکم عقل به منع از منکر وجود داشته باشد، شارع نمی‌تواند از آن منع نماید. که ایشان، این لازمه را پذیرفتند.

2.3دلیل سوم: تالی فاسد داشتن حکم عقل

برهان سومی که برای عدم وجوب منع از منکر، می‌توان اقامه نمود آن است که حکم به وجوب منع از منکر تالی فاسدهایی دارد که نمی‌توان بدان ملتزم شد.

یکی از آن تالی فاسدها این است در صورت وجوب عقلی منع از منکر نباید هیچ منکری در عالم واقع شود در حالی که در عالم منکرهای زیادی واقع شده است. دلیل این ملازمه آن است که اگر منع از منکر مطلب عقلی باشد، بین خالق و مخلوق در حکم عقلی تفاوتی نیست و خداوند متعال نیز باید در خارج منع از منکر کند حال که نکرده است، معلوم می‌شود چنین حکم عقلی وجود ندارد.

محذور دیگر این است که اگر بنا باشد خدای متعال منع از تحقق منکر در خارج بفرماید، الجاء و اضطرار لازم می‌آید که با تکلیف سازگاری ندارد و نظام تشریع به هم می‌خورد. چرا که از طرفی برای تکلیف باید شخص مکلّف اختیار داشته باشد و از طرفی دیگر که منع از منکر لازم باشد، باید خداوند متعال تکویناً مانع از تحقق منکر شود.

2.4دلیل چهارم: عدم مناط حُسن

مرحوم آقا ضیاء برای وجوب عقلی امر به معروف و نهی از منکر، آن دو را مقدمه ی اقامه ی فرائض که حُسن آن مشخص است، معرفی نمود. سه مناط برای حُسن اقامه ی فرائض بیان نمود: حسن اطاعت یا حسن ذاتی مأمور به و یا حفظ نظام. سپس در هر سه اشکال نمود و گفت دلیلی برای وجوب باقی نمی‌ماند.

بنابراین فی الجمله دلیل عقلی مورد قبول است اما

اولاً نمی‌توان در همه‌ی موارد و در همه‌ی شرائط، منع از منکر، وجوب عقلی دارد این منع وجوب عقلی دارد.

ثانیاً حکم عقلی معلّق بر عدم ترخیص مولاست چه ترخیص واقعی و چه ترخیص ظاهری؛ بنابراین اگر مولا ترخیص در ترک منع از منکر بدهد، دیگر عقل حکمی نخواهد داشت. حتی اگر ترخیص ظاهری مانند برائت یا اصالة الحلیة باشد دیگر عقل حکمی ندارد.

 


[1] شهید صدر رحمه الله.
[3] درس خارج فقه استاد شب زنده دار، 5/2/1395.

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo