درس خارج اصول استاد محمدمهدی شب‌زنده‌دار

موضوع: امکان احتیاط در عبادات /تنبیهات برائت /اصول عملیه

1سخن آغازین

سال تحصیلی جدید را که مقارن با ماه اکمال دین و ماه ولایت است تبریک عرض می کنیم و امیدواریم که خدای متعال در این سال جدید همه طلاب را مورد توفیق روزافزون خود قرار دهد.

1.1ارکان موفقیت در دعای امام عصر علیه السلام

طبق آنچه که از دعای منقول از حضرت ولی عصر ارواحنا فداه استفاده می شود برای اهل علم و دانش دو شرط لازم است؛ یکی جهد و دیگری رغبت، این دعا همان دعای معروفی است که با این عبارات آغاز می شود: «اللهم الرزقنا توفیق الطاعة و ترک المعصیة ...» تا اینکه به این قسمت می رسد که «و علی المتعملین بالجهد و الرغبة»[1] .

این سوال قهرا مطرح می شود که عوامل موفقیت بیش از این اموری است که در این دعا ذکر شده مثل استعداد بالا، سلامتی، فراغت بال، محیط فراهم برای تدریس و تدرس، فراهم بودن امکانات و ابزار تحصیل اما می بینیم امام علیه السلام از این امور یادی نکردند بلکه از خدای متعال درخواست جهد و رغبت را برای دانش پژوهان کرده است.

شاید بتوان از این تخصیص حضرت استنباط کرد که این دو امر از بین سایر امور رکنیت دارد اگر چه بقیه امور نیز دخالت دارند اما دخالت آنها به حد این دو امر نیست، این دو رکن اگر در کسی وجود داشته باشد حتما در تحصیل موفق خواهد شد اما اگر شرایط دیگر در کسی وجود داشته باشد اما این دو شرط نباشد موفقیتی نیز در پیش نخواهد بود.

اگر کسی جهد به معنای تلاش و کوشش و رغبت یعنی سرازپا نشناختن در راه تحصیل و علاقه وافر نداشته باشد موفقیت را نخواهد دید و شاید رغبت از جهد نیز اهمیت بیشتری داشته باشد چون رغبت مبدأ جهد است و موجب می شود انسان در راه مرغوب فیه تلاش بیشتری داشته باشد.

در نظام طلبگی ما حداقل کوشش شاید 25 سال باشد چون علوم گسترده است و نیاز به مقدمات زیادی نیز دارد، علاوه بر اینکه هر چه که روزگار می گذرد افکار محققین انباشته می شود به همین دلیل فهم آنها و اختیار مبنا از بین آنها زمان می طلبد تا چه رسد به اینکه دانش پژوه بخواهد ابتکار و نوآوری نیز داشته باشد.

بنابراین باید از این دعای شریف استمداد گرفت و در مسیر علم آموزی تلاش و مجاهدت نمود در اینصورت است که انسان یک سرباز آماده به خدمت برای اسلام می شود.

البته باید اضافه کرد که اگر چه ستون فقرات علوم حوزوی فقه و مبادی فقه مثل اصول و رجال است اما امروز مطالبات از حوزه های علمیه فراتر از فقه به معنای خاص آن است شبهات نیز فراوان است به همین دلیل در عرصه نیازهای اجتماعی نیز لازم است طلاب مطالعه کنند البته لازم است در حوزه های علمیه، تخصص های مختلف بوجود بیاید و در کنار اطلاعات عمومی که همه طلاب باید داشته باشند اما هر گروهی نیز در تخصصهای مربوط به خود اهل نظر شود.

مثلا مساله قضا مساله مهمی است که واجب کفایی است و به نظر بیشتر فقها مثل حضرت امام«ره» شرط قضاوت اجتهاد است و اگر امروز از غیر مجتهدین هم استفاده می شود از باب ضرورت است بنابراین اگر کسانی توانایی قضاوت را داشته باشند و به سوی آن نروند و من به الکفایه نیز اقامه نشود معاقب خواهند بود و امروز 40 سال از انقلاب می گذرد و ما چقدر برای قضاوت مجتهد تربیت کرده ایم؟ همچنین در عرصه های دیگر نیز واجبات کفایی دیگری وجود دارد که جامعه به آن نیازمند است و وظیفه حوزه های علمیه است که برای آن نیرو تربیت کنند.

2مروری بر تنبیهات شبهات حکمیه در سال گذشته

بزرگان اصول مثل مرحوم شیخ اعظم و محقق خراسانی«ره» شبهات حکمیه را تذییل به تنبیهاتی نموده اند که به حسب کتاب ها مختلف است و ما به اهم آنها متعرض شدیم.

از بین آن تنبیهات به تنبیه ثانی رسیدیم که بین آن و تنبیه چهارم کفایه تلفیق کردیم چون همانطور که بیان شد محقق خراسانی«ره» تفریق بین مجتمعات کرده بود به همین دلیل آن دو را در یکدیگر ادغام کردیم، در تنبیه دوم در حقیقت در دو مقام بحث می شود؛ یکی بحث کبروی و دیگری بحث صغروی.

در بحث کبروی از چند امر بحث می شود که تفصیل آنها بیان شد، فهرست بحث کبروی شش مطلب بود؛

2.1مطلب اول: حسن احتیاط عقلا و شرعا

در این بخش، از حسن عقلی و شرعی احتیاط بحث شد و بیان شد که چه در شبهات وجوبیه و چه تحریمیه و نیز چه شبهات حکمیه و چه شبهات موضوعیه احتیاط حسن می باشد.

2.2مطلب دوم: عدم فرق بین شبهات وجوبیه و تحریمیه

مطلب دوم که محقق خراسانی«ره» آن را مطرح کرد این بود که در حسن احتیاط فرقی بین شبهات وجوبیه و تحریمیه نیست.

2.3مطلب سوم: استحقاق ثواب بر احتیاط

مطلب دیگر این بود که کسی که احتیاط کند به این معنا که محتمل الوجوب را اتیان کند یا محتمل الحرمه را ترک کند به داعی اینکه اگر امر وجوبی بود آن را امتثال کرده باشد و اگر تحریم بوده باشد با ترک، آن نهی را امتثال کرده باشد اگر کسی به این انگیزه احتیاط کرد استحقاق ثواب دارد و مقصود از استحقاق هم این است که اگر ثوابی به او بدهند یقع فی محله، نه اینکه اگر ثواب به او ندادند به او ظلم کرده اند همانطوریکه در عقاب اینگونه است البته این بحث بحث اصولی نیست بلکه یک بحث کلامی است که در اینجا طرح شده است.

2.4مطلب چهارم: حسن احتیاط حتی در فرض وجود حجت بر عدم تکلیف

مطلب دیگر که امر مهمی است این است که در حسن احتیاط فرقی نیست بین اینکه حجت غیر قطعیه ای بر عدم تکلیف قائم شود یا نشود. توضیح اینکه در موارد شبهات که دلیلی بر تکلیف پیدا نکردیم و یا دلیل غیر قطعی پیدا کردیم آیا در مواردی که بر برائت و اباحه حجت وجود دارد نیز احتیاط حسن است یا نه؟ ممکن است کسی بگوید در این موارد احتیاط حسن نیست ولی همانطور که بیان شد فرقی بین حسن احتیاط در موارد مختلف نیست و فرقی نیز نمی کند که آن حجت، روایات و آیات باشد و یا فتوای مجتهد برای مقلدینش باشد مثل اینکه مجتهدی فتوا به حلیت گوشت یک پرنده خاص بدهد اما مقلد او احتمال حرمت آن گوشت را بدهد.

2.5مطلب پنجم: اشتراط حسن احتیاط به عدم اختلال نظام

سابقا گفتیم مناسب است بحث حسن احتیاط در سه مقام بحث شود؛ مقام اول در مسائل کبروی حسن احتیاط، مقام دوم در مورد شرایط حسن احتیاط و مقام سوم مسائل صغروی حسن احتیاط، اما چون محقق خراسانی«ره» این مطالب را در دو مقام بحث کرده ما نیز از ایشان تبعیت نمودیم و این مطلب را نیز در مقام اول که مقام کبروی است مورد بحث قرار دادیم.

بنابراین مطلب پنجم این است که حسن احتیاط مشروط به این است که اختلال نظام پیش نیاید، نه اختلال نظام نوع و نه اختلال نظام شخص، گاهی ممکن است احتیاط منجر به اختلال نظام شخص شود مثل اینکه کسی در امور شخصی خود هم در مأکل و هم در ملبس و هم در مسکن بخواهد احتیاط کند در اینصورت عقل حسن احتیاط را درک نمی کند و شرع نیز حکم به حسن احتیاط نمی کند.

2.6مطلب ششم: حسن احتیاط ناقص در صورت تعذر از احتیاط تام

مطلب ششم این است که آیا لزوم اختلال موجب می شود که اصلا احتیاط حسن نباشد یا اینکه موجب می شود که احتیاط کامل حسن نباشد اما احتیاط ناقص حسن است که احتیاط ناقص همانگونه که بیان شد به چهار صورت می تواند باشد؛

یکی اینکه احتیاط از حیث احتمال باشد به اینکه هر آنچه که احتمال اقوی دارد مثل مظنونات احتیاط شود و احتمالات ضعیف کنار گذاشته شود.

راه دوم این است که نظر به محتمل شود هر چه که محتمل قوی است مثل باب دماء و فروج احتیاط شود و در غیر آن احتیاط نشود.

راه سوم این است که هر دو را در نظر بگیریم یعنی هم احتمال لحاظ شود و هم محتمل.

راه چهارم نیز این است که شروع به احتیاط شود تا آستانه اختلال، یعنی در همه موارد احتیاط شود تا وقتی که اختلال نظام پیش بیاید در اینصورت از لحظه ای که اختلال نظام پیش بیاید حسن احتیاط برداشته می شود.

محقق خویی«ره» می فرمود اینکه بعضی از اطراف شبهه را برگزینیم و برخی دیگر را رها کنیم بهتر است چون روایت می فرماید:«قلیل تدوم علیه خیر من کثیر لاتدوم علیه»[2] .

لکن همانگونه که بیان شد کلام ایشان اشکال دارد.

این امور کبروی ششگانه ای بود که سال گذشته بیان شد.

2.7مقام دوم: بحث صغروی

و اما اولین بحث صغروی که از امروز شروع می شود این است که آیا در عبادات امکان احتیاط وجود دارد یا نه؟

مجموعا چهار نظریه در این مساله وجود دارد:

نظریه اول این است که احتیاط در عبادات امکان ندارد نه در جایی که امر دائر بین وجوب و استحباب باشد و نه در موارد دیگر مثلا نمی دانیم نماز عید غدیر واجب است یا مستحب.

نظریه دوم این است که مطلقا امکان دارد چه امر آن دائر بین وجوب و استحباب باشد و چه نباشد.

نظریه سوم تفصیل بین مواردی که امر دائر بین وجوب و استحباب که در این موارد احتیاط امکان دارد امر در غیر این مورد امکان ندارد.

نظریه چهارم نیز قول تفصیل است به اینکه هر جا مشمول اخبار من بلغ باشد مثل اینکه خبر ضعیف یا فتوای فقیهی بر مستحب بودن عملی به ما رسیده باشد احتیاط ممکن است و الا هر جا که مشمول احتیاط نیست احتیاط ممکن نیست.