درس خارج اصول استاد محمدمهدی شب‌زنده‌دار

موضوع: اخبار من بلغ /تنبیهات /اصول عملیه

بحث در موضوع اخبار من بلغ بود، نظر اول این بود که موضوع این اخبار عملی است که خیر بودن آن ثابت شده است در نتیجه اگر خبر ضعیفی مشتمل بر ثواب برای عملی که مستحب بودن آن ثابت شده است وارد شده بود به حکم اخبار من بلغ ثواب آن عمل به او داده می شود. همانطور که بیان شد یکی از قائلین به این قول محقق سیستانی«دام ظله» و برخی از سابقین ایشان هستند.

برای این قول وجوهی بیان شد؛ یکی از آنها اطلاق و تقیید بود با این بیان که موضوع روایت صفوان خیر قرار گرفته است و سایر روایات نیز اگر مطلق باشد به سبب روایت صفوان تقیید می شوند. در جلسه قبل دو جواب به این وجه داده شد.

0.0.0.0.1جواب سوم: ثبوت استحباب به خصوصیات در برخی موارد

محقق اصفهانی صاحب هدایة المسترشدین«ره» علاوه بر جواب دوم که فرمود اینجا جای اطلاق و تقیید نیست این جواب را هم داده است، ایشان می گوید قبول داریم در جایی که اصل خیر بودن مشکوک است مشمول این اخبار نمی شوند اما در جایی که اصل خیر بودن معلوم است مشمول این اخبار می شود با این بیان که اگر روایتی وارد شده که ضعیف السند است ولی ثواب خاصی را برای همان عمل خیر بیان می کند در اینصورت این ثواب خاص مشمول اخبار من بلغ می شود و می توان فتوا به استحباب آن خصوصیات داد مثلا خیر بودن اصل نماز ثابت است حال اگر روایتی وارد شد که دو رکعت نماز در مسجد جمکران و یا دو رکعت نماز در شب پنجشنبه اول ماه فلان ثواب را دارد و آن روایت ضعیف السند بود در اینصورت قطعا این روایت ضعیف مشمول این اخبار می شود و می توان فتوا به استحباب نماز در مسجد جمکران و یا نماز در شب پنجشنبه اول ماه داد و یا مثال دیگری که ایشان زده است قرائت قرآن است چون هیچ شکی در استحباب قرائت قرآن نیست حال اگر خبر ضعیفی وارد شد که هر کس سوره مائده را در روز پنجشنبه بخواند فلان ثواب را می گیرد در اینصورت این روایت مشمول این اخبار می شوند و استحباب آن خصوصیت در قبال قرائت سوره مائده ثابت می شود پس خواندن سوره مائده در روز پنجشنبه ثابت می شود.

پس قول قائل به تقیید که می گفت در جایی که روایت ضعیف باشد نمی توان فتوای به استحباب داد و به خصوصیت ها نیز نمی توان فتوا داد به نحو اطلاق صحیح نیست بلکه باید گفت اگر اصل استحباب عمل ثابت باشد با توجه به اخبار من بلغ می توان به خصوصیت ها فتوا داد؛

«أنّه و إن لم يدلّ ذلك إذن على ثبوت استحباب أصل الفعل بالخبر المفروض لكنّه يفيد استحباب الخصوصيّة و رجحانها فيما إذا ذكر الأجر على الخصوصيّة، و هو أيضا حكم شرعيّ، كما إذا ورد صلاة ركعتين في ليلة مخصوصة و ذكر له‌ فضيلة عظيمة أو قراءة سورة معيّنة في ليلة و نحو ذلك، فإنّ هذه الصورة مندرجة في الأخبار المذكورة قطعا، فيثبت بها مشروعيّة الخصوصيّة و استحبابها، فيثبت بها المدّعى في الجملة»[1] .

0.0.0.0.2اشکال به جواب سوم: عدم عمومیت جواب فوق

یک وقت می گوییم قصد خصوصیت در آن عمل واجب است و یک وقت قصد خصوصیت واجب نیست، اگر قصد خصوصیت واجب نباشد می توان فرمایش ایشان را تصدیق کرد اما اگر قصد خصوصیت لازم باشد در اینصورت انجام آن عمل به این عنوان تشریع می شود چون در اینصورت خیر بودن آن ثابت نیست مثلا اگر کسی تکبیرات مستحبی در نماز را مثلا در حالت رفتن به سجده بگوید در اینصورت اگر به عنوان ورود تکبیر بگوید به این معنا که در همین حالت گفتن آن ثواب دارد لازم است شرایط آن مثل طمانینه رعایت شود فقها گفته اند اگر در اینجا به عنوان جزء مستحبی نماز تکبیر گفته شود باید طمانینه رعایت شود و اگر به قصد ذکر مطلق گفته شود لازم نیست طمأنینه رعایت شود در مثال دیگر نیز روایتی که ثواب خاصی را بیان می کند برای سوره مائده ای باشد که در ظرف پنجشنبه قرائت شود در اینصورت خیریت به این عنوان ثابت نیست در نتیجه اگر دلیل معتبری نداشته باشد تشریع لازم می آید.

پس اگر ثوابی که ذکر می شود به خود این عمل است و خصوصیت در آن اخذ نشده باشد خیر است اما اگر خصوصیت در آن اخذ شده باشد یعنی بگوید باید به این عنوان عمل را انجام بدهید در اینصورت تا دلیل معتبر بر آن خصوصیت نیاید نمی توان آن عمل را به عنوان آن خصوصیت انجام داد و الا تشریع پیش می آید بنابراین فرمایش ایشان فی الجمله قابل تصدیق است اما بالجمله که می گویند همه خصوصیات را می توان گفت قابل تصدیق نیست.

پس عرض ما این است که اگر خصوصیت دخیل باشد فرمایش ایشان تمام نیست و اگر خصوصیت دخیل نباشد و اصل استحباب ثابت باشد فرمایش ایشان صحیح است.

پس اگر خبر ضعیفی دال بر استحباب سوره مائده در روز جمعه آمده باشد نمی توان حکم به استحباب این خصوصیت داد. فائده اخبار من بلغ نیز در اینصورت این است که تشجیع به انجام مستحبات می کند چون این اخبار می گویند این اعمال مستحبی را دست کم نگیرید حتی اگر برخی از ثواب های منقوله برای آنها عجیب است اما اگر انجام بدهید آن ثواب ها داده می شود در اینصورت داعی برای انجام مستحبات برانگیخته می شود.

0.0.0.1وجه دوم قول اول: اتحاد موضوع اخبار من بلغ

وجه دیگری که بر قول اول یعنی قول به اینکه موضوع اخبار من بلغ عملی است که خیر بودن آن ثابت شده است این است که وقتی کسی به این اخبار نظر می کند -ولو به حسب ظاهر یک جا قید دارد و یک جا قید ندارد- اما استظهار می شود که در مورد یک چیز سخن گفته می شود پس موضوع واحد است حال وقتی موضوع واحد شد اگر روایات مطلق مراد شارع بود نباید در روایت صفوان تقیید می شد چون اینجا باب مستحبات است و مثل الزامیات نیست تا مصلحت در بیان تدریجی آنها باشد، در نتیجه معلوم می شود محور موضوع همان موضوعی است که قید دارد و اگر سوال شود که چرا سایر روایات مطلق آورده شده؟ در جواب گفته می شود که چون از بیان مطلق آن روایات محذوری مثل تفویت مصلحت و القاء در مفسده لازم نمی آید به همین علت آن روایات مطلق آورده شده است چون جایی اطلاق گویی غلط است که به سبب اطلاق، تفویت مصلحت یا القاء در مفسده رخ بدهد.

0.0.0.1.1اشکال وجه دوم

0.0.0.1.2اشکال اول: عدم احراز اتحاد موضوع

این وجه نیز محل اشکال است چون مقدمه دوم این بود که موضوع واحد باشد در حالیکه نمی توان اتحاد موضوع را احراز نمود چون ممکن است هر دو موضوع ثابت باشد.

0.0.0.1.3اشکال دوم: قبح اطلاق در این موارد به دلیل خلف وعده

اشکال دوم نیز این است که در این اخبار شارع وعده به ثواب همه موارد می دهد در حالیکه قصد ندارد به همه موارد ثواب بدهد و اِخبار به موضوعی که واقعیت ندارد قبیح است.

0.0.0.2وجه سوم قول اول: عدم اعتبار اخبار مطلق و اعتبار روایت داله بر تقیید

وجه سوم این است که هیچ حجتی بر مطلق نداریم بلکه هر حجتی داریم بر مقید است چون روایت صفوان که معتبر است مشتمل بر قید «خیریت» است روایات دیگر که گمان می شود مطلق است آنکه مروی در محاسن است به دلیل اینکه محاسن معتبر نیست حجت نیست و اگر هم معتبر باشد با روایت صفوان قابل جمع است و روایت هشام مروی در کافی نیز ظاهرش این است که اصل استحباب مسلم است اما مقدار و کیفیت آن محل بحث است چون همانطور که بیان شد اصل در قضایای سالبه، سالبه به انتفاء محمول است.