درس خارج اصول استاد محمدمهدی شب‌زنده‌دار

موضوع: اخبار من بلغ/تنبیهات /تنبیهات برائت /اصول عملیه

0.0.1تنبیه چهارم: عدم شمول اخبار من بلغ نسبت به ثواب ثابت شده به مدلول التزامی

در جلسه قبل قرار شد این تنبیه مورد بررسی قرار گیرد که آیا بلوغ ثواب به سبب فتوای فقیه مشمول اخبار من بلغ می شود یا خیر؟ اما قبل از بحث از این تنبیه لازم است تنبیه دیگری مطرح شود که آن تنبیه علاوه بر اینکه مطلب مهمی است مقدمه تصدیقیه برای این تنبیه نیز می شود و آن این است که آیا برای بلوغ ثواب لازم است که آن خبر دال بر ثواب به نحو دلالت منطوقیه مطابقیه دلالت بر ثواب کند یا اینکه اگر به نحو دلالت التزامیه نیز دلالت بر ثواب کرد کفایت می کند؟

محقق خویی«ره» در دراسات صریحا و در مصباح به اشاره می گوید فرقی بین دلالت مطابقیه و دلالت التزامیه نیست؛

و عليه فلو دل خبر ضعيف على وجوب عمل أو استحبابه لثبت استحبابه، و ذلك لأن الاخبار عن استحباب شي‌ء اخبار عن ترتب الثواب عليه، كما ان الاخبار عن وجوبه كذلك، غاية الأمر أنه اخبار عن ترتب العقاب على تركه أيضا، إلّا انه لا يثبت بالخبر الضعيف، لكن الاخبار عن الثواب لا مانع من شمول أدلة التسامح له، فيثبت بذلك الحكم باستحبابه، و من هنا أفتى الفقهاء باستحباب العمل الّذي قام على وجوبه خبر ضعيف، و هذا واضح»[1] .

ثمره این تنبیه در روایاتی است که در آنها ثوابی برای عملی ذکر نشده است اما امر به عملی شده و یا مدلول مطابقی آنها استحباب است اما مدلول مطابقی آنها مشتمل بر ثواب نیست بلکه به دلالت التزامی ثواب ثابت می شود مثل اینکه گفته شود: «عند المنام یستحب الوضوء» که مدلول مطابقی آن استحباب و مدلول التزامی آن وجود ثواب می باشد.

محقق خویی«ره» می گوید چنین روایاتی نیز مشمول اخبار من بلغ است.

این مطلب مطلب مهمی است چون در بسیاری از موارد فقه در روایات، ثواب خاصی ذکر نشده است همچنین در خیلی از مواردی که فقها فتوا به استحباب داده اند نمی گویند ثواب دارد مثلا در شرایع در باب مندوبات در هر بابی مندوبات را نیز ذکر کرده است در حالیکه روایتی برای آن وجود ندارد از طرفی ایشان ثواب خاصی نیز برای آن موارد ذکر نکرده است، بلکه ایشان فقط می گوید این فعل مندوب است، حال آیا این فتاوا می تواند بنابر نظر کسانی که قائل به تسامح در ادله سنن هستند سند برای فقیه دیگر بشود و یا گفته شود به دلالت التزام ثوابی بیان شده است تا گفته شود آن ثواب وجود دارد یا خیر؟

0.0.1.1وجوه عدم شمول اخبار من بلغ نسبت به ثواب مدلول به دلالت التزامی

0.0.1.1.1وجه اول: عدم صدق بلوغ بر مدلول التزامی

در مواردی که روایتی دلالت بر استحباب می کند بلوغ ثواب که موضوع بیشتر اخبار من بلغ بود و یا سماع ثواب که در روایت هشام بود مشکوک الصدق یا معدوم الصدق است، چون وقتی ثواب، مدلول مطابقی نیست آن را در روایت نشنیده ایم به همین دلیل نمی توان گفت سماع ثواب صدق می کند همانطور که بلوغ نیز صادق نیست، چون آنچه که بالغ شده وجوب یا استحباب است نه ثواب، مثلا اگر کسی بگوید الان روز است دلالت التزامی آن که طلوع خورشید است بالغ نشده بلکه فقط روز بودن بالغ شده است و چه بسا اصلا متکلم قصد آن دلالت التزامی را نداشته است، مثل موارد لزوم غیر بیّن یا لزوم بین بالمعنی الاعم که معلوم نیست متکلم از کلام آن را قصد کرده باشد در اینصورت قطعا «بلغنی» صدق نمی کند، در موارد لزوم بین بالمعنی الاخص که هر وقت کلامی شنیده می شود مدلول التزامی آن نیز به ذهن می آید نیز ممکن است گفته شود صدق بلوغ مردد است مثل اینکه گفته شود فلانی از در خارج شد که لازمه بین بالمعنی الاخص آن این است که در باز بوده است در اینصورت محل اختلاف و تردید است که آیا بلوغ بر باز بودن در صدق می کند یا خیر؟ برخی از اصولیون می گویند این مورد نیز جزء مدالیل لفظیه است به همین دلیل مشمول ادله حجیت ظهورات می شود و نمی شود گفت متکلم توجه به آن نداشته است لکن با این وجود معلوم نیست بلوغ صادق باشد، اما برخی دیگر از اصولیون می گویند نمی توان گفت متکلم آن مدلول را قصد کرده است اگر چه مخاطب به آن منتقل می شود در اینصورت معلوم است که بلوغ صدق نمی کند، حال در مانحن فیه بحث در این است که آیا ملازمه بین استحباب و ثواب ملازمه بین بالمعنی الاخص است یا اینکه ملازمه بین بالمعنی الاخص نیست پس در هر صورت بر ثوابی که مدلول التزامی کلام باشد صدق بلوغ محل تردید است.

بله عقل حکم می کند به اینکه عبد استحقاق ثواب پیدا می کند اما اینگونه نیست که اگر مولا ثواب ندهد ظلم کرده است.

نکته ای که در اینجا قابل توجه است این است که بین بلوغ و اطلاع فرق است ممکن است مخاطب از مدلولی اطلاع داشته باشد اما بر آن مدلول بلوغ صدق نکند، حال اگر مخاطب از مدلولی اطلاع داشته باشد آن مدلول در حق او حجت است اما این به معنای صدق بلوغ بر آن مدلول نمی باشد.

پس حتی در مورد لزوم بین بالمعنی الاخص محل تردید است که بلوغ صادق باشد.

0.0.1.1.2وجه دوم: عدم دلالت التزامی استحباب بر ثواب خاص و ظهور اخبار من بلغ در ثواب خاص

وجه دوم این است که بزرگانی فرموده اند مدلول اخبار من بلغ ثواب خاص است نه مطلق ثواب، یعنی نوعی از ثواب اگر به شما بالغ شد در صورتی که آن عمل را انجام دهید همان ثواب به شما داده می شود، این مطلب همان مقدمه ای بود که محقق اصفهانی«ره» از آن استفاده می کرد تا اینکه ثابت کند ثواب به ذات العمل داده می شود، حال وجه دوم عدم شمول این است که اگر از این اخبار استظهار شود که یک ثواب ویژه داده می شود در اینصورت این اخبار شامل ثواب هایی که به دلالت التزامی ثابت می شوند نمی شود چون ثوابی که استحباب و وجوب بر آن دلالت می کنند ثواب مطلق است نه ثواب خاص، بنابراین اگر مثلا در روایتی آمده باشد که اگر کسی امام حسین علیه السلام را زیارت کند مستحب است غسل کند در اینصورت دلالت التزامی این روایت این است که ثوابی برای غسل کردن ثابت است اما معلوم نیست آن ثواب چه می باشد؟

به همین دلیل این بزرگان می گویند قول کسانی که این اخبار را حمل بر ارشاد می کنند صحیح نیست چون مرشد الیه اصل ثواب است نه ثواب خاص، و الا مرشد الیه ندارد.

بنابراین اگر کسی اینگونه استظهار کند که مفاد اخبار من بلغ ثواب خاص است در اینصورت همان ثواب خاص نیز داده می شود فلذا این غیر از انقیاد است بلکه این مطلب قرینه می شود بر اینکه این اخبار شامل انقیاد نمی شوند چون در انقیاد اصل ثواب وجود دارد نه یک ثواب ویژه.

حال اگر اینگونه استظهار شد نتیجه این می شود که وقتی روایتی می گوید فلان عمل مستحب یا واجب است دلالت بر ثواب خاص نمی کند حتی اگر گفته شود بلوغ صادق است، چون بلوغ بر مطلق ثواب نیست بلکه بر ثواب خاص است حتی اگر هم استظهار نشود باز هم تردید وجود دارد و ثابت نمی شود که مطلق ثواب داده می شود.

بنابراین ثابت نمی شود روایاتی که به دلالت التزامی دلالت بر وجود ثواب دارد مشمول اخبار من بلغ می شود.