درس خارج فقه استاد محمدتقي شهيدي

موضوع: مسأله 1 و 2 و 6 /مسائل احکام قبله /کتاب الصلاة

متن خلاصه ...

راجع به بحث تیاسر، ظاهر کلام مرحوم شیخ طوسی وجوب تیاسر برای أهل عراق است و این مطلب را هم در خلاف فرموده اند و ادّعای اجماع کرده اند (علیه اجماع الفرقه) و هم در نهایه و مبسوط فرموده اند ولی مشهور بین اصحاب، استحباب تیاسر است.

خواجه طوسی اشکالی بر استحباب تیاسر به استاد خود محقق حلی مطرح می کند که؛ تیاسر از کدام نقطه و جهت محاسبه می شود؟؛ تیاسر از قبله محاسبه می شود که در این صورت، انحراف از قبله به غیر قبله حاصل می شود و جایز نیست و تیاسر از غیر قبله به قبله هم که واجب است.

محقق حلی رساله ای نوشته است (و در رسائل ایشان که به چاپ رسیده است این رساله موجود است، الرسائل التسع،327) در این رساله فرموده است؛ استحباب تیاسر را بر طبق مبنای کسانی توجیه می کنیم که می گویند قبله بعید حرم است چون طرف چپ حرم حدوداً دو برابر طرف راست حرم است و کعبه مرکز این حرم نیست و کسی که روبروی رکن عراقی قرار می گیرد مثل أهل عراق، طول حرم در طرف چپ از طول حرم در طرف راست بیشتر است لذا اگر تیاسر نکنند ممکن است خطی که مستقیم از آنها خارج می شود به حرم برخورد نکند زیرا محدوده حرم در یمین کعبه کمتر است لذا تیاسر مستحب است تا به سمت چپ کعبه قرار بگیرند که حرم در آنجا امتداد دارد ولی ایشان می فرماید به نظر ما قبله برای بعید جهت الکعبه است نه حرم، لذا طبق مبنای ما تیاسر استحباب ندارد و لذا در مختصر النافع گفته است: «و قیل یستحب لأهل العراق التیاسر قلیلاً».

و لکن مشکل با این مطلب حل نمی شود؛ زیرا برای أفراد بعید، استقبال کعبه و استقبال حرم یکی است و به قول مرحوم امام با دور شدن از کعبه استقبال توسعه پیدا می کند به گونه ای که استقبال کعبه در کره ماه به استقبال خود زمین می شود؛ لذا اگر أفراد بعید مقدار کمی انحراف پیدا کنند این که یک طرف حرم 10 کیلومتر بیشتر است أصلاً به حساب نمی آید و با انحراف کم مقدار زیادی از کعبه دور می شود.

و نیز در کلام محقق حلی اشکال محقّق طوسی جواب داده نشد که تیاسر از کدام جهت محاسبه می شود ؟؛

اگر می گویید از جنوب تیاسر شود و به طرف چپ منحرف شویم که صحیح نیست زیرا قبله أهل عراق بیست درجه از جنوب متمایل به راست و سمت غرب است که با تیاسر و انحراف به چپ، انحراف از قبله بیشتر می شود.

و اگر می گویید از جنوب تیاسر شود به این معنا که از طرف چپ مقداری از انحراف را کم کنیم و انحراف قبله که از جنوب برای أهل عراق 20 درجه است مثلاً به 10 درجه برسانیم؛ در این صورت نهایت این است که تیاسر جایز باشد و استحباب وجهی ندارد. و با تعلیل به این که سمت چپ حرم بزرگتر است نیز نمی سازد.

علامه مجلسی ره در بحار (ج 81، ص 53) این گونه توجیه کرده است؛ قبله ی زمان خلفا در عراق بیش از بیست درجه از جنوب به سمت راست انحراف پیدا کرده بود یعنی محراب مساجد در زمان خلفا با بیش از بیست درجه انحراف از جنوب به سمت راست ساخته می شد ، و لذا أئمه که نمی توانستند به طور صریح بگویند که قبله اشتباه است مثلاً مسجد کوفه به دستور خلیفه دوم یا أمرای او ساخته شد که اگر بخواهند طبق محراب آن نماز بخوانند انحراف قبله از جهت جنوب بیش از بیست درجه می شد مثلاً به اندازه 40 درجه می رسید لذا حضرت فرمود تیاسر مستحب است تا به همان 20 درجه انحراف برسد که قبله حقیقی است. ایشان فرموده اند که این تعلیل هایی که در روایت مفضل بن عمر ذکر شده است اسکاتی بوده است.

نگویید محراب مسجد کوفه محراب أمیر المؤمنین بوده است؛ زیرا أولاً معلوم نیست محراب حضرت این گونه بوده است و ثانیاً معلوم نیست که حضرت در محراب مستقیم به سمت محراب می ایستاده اند. ظاهر برخی اخبار(البته صحیحه نیست) این است که این بناء، بنای قبل از أمیر المؤمنین صلوات الله علیه است و امام زمان علیه السلام محراب مسجد کوفه را منهدم می کنند و به سمت قبله حقیقی بنا می کنند.

ایشان فرموده است: بل ظهر من بعض ما سنح لنا‌ من الآثار القديمة عند تعمير المسجد في زماننا ما يدل على خلافه كما سيأتي ذكره مع أن الظاهر من بعض الأخبار أن هذا البناء غير البناء الذي كان في زمان أمير المؤمنين ع بل ظهر لي من بعض الأدلة و القرائن أن محراب مسجد النبي ص بالمدينة أيضا قد غير عما كان في زمانه ص لأنه على ما شاهدنا في هذا الزمان موافق لخط نصف النهار و هو مخالف للقواعد الرياضية من انحراف قبلة المدينة إلى اليسار قريبا من ثلاثين درجة و مخالف لما رواه الخاصة و العامة من أنه ص زويت له الأرض و رأى الكعبة فجعله بإزاء الميزاب فإن من وقف بحذاء الميزاب يصير القطب الشمالي محاذيا لمنكبه الأيسر و مخالف لبناء بيت الرسول الذي دفن فيه مع أن الظاهر أن بناء البيت كان موافقا لبناء المسجد و بناء البيت أوفق للقواعد من المحراب و أيضا مخالف لمسجد قباء و مسجد الشجرة و غيرهما من المساجد التي بناها النبي ص أو صلى فيها.

وقتی مسجد کوفه را تعمیر می کردند وقتی محراب را شکافتند ملاحظه کردند که محراب قدیمی با محراب جدید فرق می کند بلکه محراب مسجد النبی را نیز تغییر داده اند و انحراف قبله ی مدینه به سمت چپ تقریباً 30 درجه است در حالی که این ها به نحو دیگری محراب مسجد النبی را ساخته اند.

ما کلام علامه مجلسی ره را نمی فهمیم؛ در تاریخ ثبت نشده است که تغییری در محراب مسجد النبی ایجاد شده است و جهت محراب مسجد النبی در این زمان دقیق رو به کعبه است؛ مرحوم سردار کابلی محراب مسجد النبی را محاسبه کرد که دقیق رو به قبله است و الآن هم محاسبه کرده اند محراب دقیق رو به قبله است. لذا انحراف 30 درجه ای وجود ندارد و أصلاً مسجد النبی و مدینه منوره دقیق در شمال مکه است و تنها اختلاف بسیار کمی دارد و کسی که رو به جنوب بایستد دقیق رو به قبله ایستاده است.

أما راجع به محراب مسجد کوفه: محرابی که آلان می بینیم قبله حقیقی حدود چهار درجه متمایل به راست است لذا این که بگوییم از جنوب 40 درجه به سمت راست می رفتند و قبله را در اینجا قرار داده بودند و لذا أئمه هم به این خاطر استحباب تیاسر را مطرح کردند تا 20 درجه انحراف بشود و استقبال حقیقی صدق کند. این ها شاهدی ندارد و خیلی بعید است که تمام محراب های مساجد عراق را خلفای عامه بیش از انحرافی که دارد بنا می کردند. الآن جامع أبوحنیفه در بغداد است و بعید می دانم این مقدار انحرافی که علامه مجسلی ادّعا می کنند در آنجا باشد.

ما در نجف و کاظمین آنچه مشاهده می کنیم این است که قبله حقیقی از ظاهر قبر شریف که بنا شده است و دقیق به سمت جنوب است، حدود 20 درجه به سمت راست منحرف است یعنی برای دقیق قبله باید بیست درجه به راست منحرف شویم و احتمال ندارد که در زمانی قضیه بر عکس بوده است و در زمان قدیم در کوفه و بغداد، محراب در مساجد عامه 40 درجه به سمت راست بنا می شده است و أئمه هم برای این که علنی مخالفت نکنند تیاسر را مستحب کردند این ها از نظر تاریخی خیلی بعید است و روایت هم ضعیفه است و قابل توجیه نیست.

باید دقّت کنیم که انحراف قبله در عراق در شهرهای مختلف فرق می کند: در سامراء انحراف کم است ولی کوفه و نجف از نقطه جنوب 20 درجه به سمت راست انحراف دارند در قم باید 39 درجه به سمت راست (یعنی سمت غرب) منحرف شویم و برخی از شهرهای ایران تا 42 درجه انحراف از جنوب به سمت راست می رسد. (قبله نماها قطب نما هستند لذا باید خودمان تنظیم کنیم که چه مقدار از جهت جنوب منحرف شویم تا به قبله برخورد کنیم.)

یکی از مسائلی که مرحوم خویی فرموده اند و مناسب است بیان کنیم این است که فرموده اند؛

این که صاحب عروه می فرماید: « عند عدم إمكان تحصيل العلم بالقبلة يجب الاجتهاد في تحصيل الظن‌ و لا يجوز الاكتفاء بالظن الضعيف مع إمكان القوي» موهم این معنا است که تحصیل ظنّ أقوی تعییناً لازم است در حالی که این طور نیست و انسان می تواند تحصیل علم و تحصیل ظنّ نکند و احتیاط کند.

مطلب مرحوم خویی صحیح است ولی نباید به صاحب عروه اشکال کرد زیرا این که صاحب عروه می گوید یجب تحصیل الظنّ الأقوی مرادش این است که به وهم نمی توان تکیه کرد و نمی خواهد بفرمایند که احتیاط جایز نیست و از ابتدای عروه فرموده اند که انسان می توان احتیاط کند ولو مستلزم تکرار نماز شود.

حال باید ببینیم احتیاط کردن با خواندن چند نماز حاصل می شود؛

از نظر مرحوم بروجردی؛ اگر چهار نماز بخوانیم ولو امکان تحصیل علم باشد، احتیاط انجام شده است زیرا ما بین المشرق و المغرب قبله را به این معنا گرفت که جهت جنوب که 90 درجه است قبله است.

مرحوم خویی فرموده اند که؛ هفت نماز بخواند که یا به سمت قبله است یا انحراف او از قبله بیشتر از 26 درجه نیست.

به نظر ما که در حال جهل 20 درجه انحراف اشکال ندارد (و دلیل ما یکی سیره متشرعه بود و دیگری روایات استدبار جدی؛ چون معتقدیم در روایات استدبار جدی تدقیق نکرد زیرا استدبار جدی یعنی سمت جنوب ایستادن و قبله دقیقاً رو به جنوب نیست. و در خود روایت محمد بن مسلم حضرت فرمود ضع الجدی فی قفاک و صلّ، و انصاف این است که این اشکال که شاید مورد روایت، قبله در مدینه است خلاف ظاهر است چون اگر قرینه ای بود که فقط قبله مدینه را سؤال می کرد خلاف وثاقت است که این قرینه را ذکر نکند و مردم به اشتباه بیفتند. و لذا حداقل اطلاق این روایت شهر کوفه را که مسکن أصلی محمد بن مسلم بوده است شامل می شود که انحراف قبله کوفه از جنوب بیست درجه به راست است. و حضرت هم نفرمود بیشتر تحقیق کنید و یا به نحوی استدبار جدی کنید که جدی خلف منکب أیمن شما باشد و این انحراف بیست درجه از جهت جنوب مراعات شود، این ها را امام علیه السلام نفرمود. لذا برای جاهل تا 20 درجه انحراف اشکال ندارد هر چند متمکّن از تحصیل علم باشد.) طبق این نظر برای احتیاط باید بیش از هفت نماز (ظاهراً نه نماز) بخواند.

نکته: «ما بین المشرق و المغرب قبله» شامل جاهل ملتفت نمی شود تا بیش از 20 درجه انحراف اشکال نداشته باشد؛ انصافاً ارتکاز متشرّعی وجود دارد که اطلاق روایت مراد نیست زیرا اطلاق روایت شامل متعمّد هم می شود. و انحراف کمتر از نود درجه برای جاهلی که متمکّن از تحصیل علم است خلاف ارتکاز متشرّعی است. و لذا ما یصلح للقرینیه داریم که این روایت اطلاق ندارد و تنها ناسی و یا جاهل غافل یا جاهل مرکب را شامل می شود.

اگر قبله منحصر به دو جهت باشد و یقین دارد که قبله در دو جهت دیگر نیست؛

صاحب عروه فرموده است که دو نماز می خواند مگر این که یکی مظنون و دیگری موهوم باشد که یجزی التحرّی می گوید اکتفای به نماز به جهت مظنونه کافی است.

اگر یقین به انحصار قبله به یکی از این دو جهت ندارد ولی ظنّ دارد که قبله در یکی از این دو جهت است و احتمال موهوم می دهد که قبله در دو جهت دیگر باشد؛ صاحب عروه فرموده است که به نظر ما به هر کدام از این دو جهت یک نماز بخواند زیرا فرض این است که ظنّ نسبت به دو جهت مساوی است، هر چند احتیاط مستحب این است که حکم متحیّر را مترتّب کند و چهار نماز بخواند.

مرحوم خویی فرموده است؛ کلام صاحب عروه صحیح است زیرا تحرّی اطلاق دارد و شامل تحرّی نسبی هم می شود؛ در اینجا تحرّی کردم و ظنّ پیدا کردم که قبله پشت سرم و طرف چپم نیست ولی چون نمی دانم قبله روبرو قرار دارد یا طرف راست قرار دارد احتیاط می کنم و نماز را تکرار می کنم.

صاحب عروه فرمود که دو نماز می خواند یکی به سمت راست و یکی به سمت روبرو، ولی مرحوم خویی نفرمود که باید چند نماز خوانده شود؛ اگر «ما بین المشرق و المغرب قبلة» را در حق جاهل ملتفت قبول کنیم گاهی یک نماز کافی است مثل این که یا قبله روبرو است و یا قبله در دست راست است. ولی اگر «ما بین المشرق و المغرب قبلة» را شامل جاهل ملتفت ندانستیم باید چند نماز بخواند که انحراف از قبله به 26 درجه نرسد که گاهی دو نماز می شود و گاهی بیشتر می شود. و بستگی دارد که محدوده شک و تحیّر شخص چه مقدار است؛ گاهی دو جهت مشکوک کنار هم است گاهی نود درجه فاصله دارند و گاهی بیشتر فاصله دارند.

اشکال ما این است که: چرا «یجزی المتحیّر أبداً أینما توجّه اذا لم یعلم أین وجه القبله» شامل متحیّر نسبی نمی شود؛ چگونه «یجزی التحرّی» شامل تحرّی نسبی شد ولی «یجزی المتحیّر» شامل متحیّر نسبی نمی شود؟!

مگر این که بگویید در یجزی المتحیّر، قرینه أینما توجّه یا کیف یشاء وجود دارد و شامل متحیّر نسبی نمی شود و تنها متحیّر مطلق را شامل می شود و لذا راجع به متحیّر نسبی تسهیل وجود ندارد که به هر جهت بخواهد نماز بخواند. و باید احتیاط کند.

و لکن به نظر ما؛ «یجزی المتحیّر أینما توجّه» یعنی «أینما توجّه فی جوانب تحیّره» مجزی است هر سمتی نماز بخواند یعنی هر سمتی که احتمال می دهد قبله باشد می تواند نماز بخواند. و لذا معتقدیم اگر ظنّ به این است که قبله یکی از این دو جهت یا سه جهت است لازم نیست احتیاط کند.

و لکن أولی این است که؛ در تحیّر نسبی احتیاط شود و به چند جهت نماز خوانده شود ولی مقتضای احتیاط این نیست که اگر دو جهت است دو نماز خوانده شود بلکه باید با انحراف 20 درجه از هر طرف قبله محاسبه کرد و بین دو نماز اگر 40 درجه فاصله باشد کافی است که یا نماز به سمت قبله قرار می گیرد و یا انحراف آن کمتر از 20 درجه می شود.