< فهرست دروس

درس خارج اصول آیت الله هاشمی شاهرودی

88/09/03

بسم الله الرحمن الرحیم

 حقيقت استعمال و اراده استعمالي/فصل سوم: استعمال/دليل لفظي/علم اصول
 
 فصل سوّم؛ استعمال
 فصلّ سوم از فصول پنج گانة تقسيمِ مورد نظرِ ما در بابِ استعمال می باشد و در چهار بحث قابل پی گيری است:
 1 - حقيقت استعمال.
 2 - مقوّمات و شروطِ استعمال كه به بحث مرآتيّت هم پرداخته می شود [1] .
 3 - انواع استعمال.
 4 - استعمال لفظ در اكثرِ از معنى.
 
 بحث اوّل، حقيقت استعمال و اراده استعمالى
 حقيقت استعمال عبارت از بكارگيری لفظ در مقام محاوره و مقام تفهيم و تفاهم است و بحث در آن از مدلولِ لغوی و تصوّری لفظ نيست بلكه بحث از وجود اراده استعمالی متكلّم در جهت إخطار معنی است كه آيا متكلّم، قصد اخطارِ چه معنايی را دارد كه اين دلالت تصديقی است؟ و علاوه بر اين اراده استعمالی يك اراده ديگری هم موجود است كه از آن به اراده جدی تعبير می شود و آن اين كه آيا ثبوتاً هم متكلم قصد اخبار يا انشای واقعی را دارد يا آنكه شوخی می كند و يا برای امتحان مخاطب يا به جهت تقية آن كلام را گفته است يا مقصود جديش عموم و اطلاق نيست ؟ اين دو اراده با هم متفاوتند.
 الف - اراده استعمالی يعنی قصد اخطار معنی هم در استعمال مفردات و هم در جمله تامه وجود دارد و إتيان الفاظ، مقدّمه و ابزار است تا معنای كلام در ذهن مخاطب اخطار شود ولی مراد جدّی مربوط به كل كلام و مفاد جمله تامّه است يعنی نسبتی كه اصطلاحاً «يصحّ السكوّت عليها» می باشد و اگر جمله تامّه خبريّه باشد جدّاً قصد إخبار دارد و اگر جمله تامّه انشائيه باشد جدّاً قصد انشاء دارد. گاهی از اراده استعمالی به مدلولِ تصديقی اوّل و از اراده جدّی به مدلول تصديقی دوّم تعبير می كنند.
 ب - اراده جدّی متأخّر از اراده استعمالی است و ممكن است اراده استعمالی و يا مدلول استعمالی بدون قصد و اراده جدی باشد همچون مواردی كه به آن اشاره شد. معمولاً در كلمات ديگران اراده استعمالی را در مقابلِ اراده جدّی تحت يك عنوان ذكر می كنند و در تعريف آن هم اختلاف شده است ولی شهيد صدر (قدس سرّه) اراده استعمالی را به دو اراده تحليل می كنند كه مستعمِل معمولاً دو اراده دارد يكی اراده استعمالی و يكی اراده اخطاری و تفهيمی است:
 اراده استعمالى، اراده اوّلی از استعمال لفظ است كه عبارت است از استعمال لفظی در معنائ؟ كه صلاحيّت إخطار آن معنی را دارد اعم از معنای حقيقی يا مجازی و اعم از اين كه مخاطب بالفعل، تفهيم شود يا نشود.
 و اراده تفهيمی يعنی متكلّم قصد دارد تا معنای معيّنی را بالفعل به مخاطب تفهيم كند و فرق اين دو در آن است كه اوّلی بلحاظ شأنيّت لفظ برای إخطار معنی است و دوّمی بلحاظ فعليّتِ تفهيم و رساندنِ آن به ذهن مخاطب يا شنونده می باشد. چنانچه دوّمی را اراده استعمالی بدانيم همانگونه كه برخی اينگونه آن را تعريف كرده اند لازمه اش آن خواهد بود كه در مواردِ ابهام و اجمال، قصد استعمالی نبايد وجود داشته باشد با اينكه اينگونه نيست و همواره يكی از أغراض عرفی مستعملين، موارد ابهام و اجمال و توريه می باشد.
 همينطور در معنای مجازی نيز اگر قرينه نباشد نبايد استعمال صحيح باشد زيرا وقتی لفظ را بدون قرينه در معنای مجازی استعمال كنيم (در صورتی كه اراده استعمالی را به معنای اراده تفهيم بالفعل معنی بدانيم) از آنجا كه بالفعل اخطار معنای مجازی انجام گيرد بلكه ذهنِ شنونده به سوی معنای حقيقی می رود بايد استعمال انجام نگرفته باشد با اينكه اينچنين نيست.
 برخی نيز اراده استعمالی را به اراده ايجاد معنی با لفظ ايجاد عرضی و تنزيلی و يا اراده افناء لفظ در معنی تفسير كرده اند كه اولی مبنی بر تفسيری ناصحيح از وضع است كه قبلا رد شده است و دومی نيز مربوط به استعمال نيست چنانچه خواهيم گفت.


[1] . و البتّه ما مناسب دانستيم در ذيل فصل دوّم يعنی بحث دلالت لفظ بر معنی به آن بپردازيم.

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo