موضوع: بحث خبر

جواب مرحوم آخوند از اشکال شیخ به استدلال به مفهوم شرط

همچنانکه در جلسه قبل توضیح دادیم، مرحوم شیخ در اشکال به استدلال به مفهوم شرط در آیه شریفة فرمودند: شرط در این آیه، محققِ موضوع می باشد فلذا مفهوم ندارد و یا سالبه به انتفاء موضوع است. مرحوم صاحب کفایة با دو بیان استدلال به آیه شریفه را تمام دانسته و از اشکال شیخ اعظم جواب دادند. ایشان در بیان اول که یک بیان صغروی بود، فرمودند: صغرویاً در این آیه شریفه، شرط، محقق موضوع نمی باشد. و در بیان دوم که یک بیان کبروی بود، فرمودند: شرطِ محقق موضوع با شرطِ غیر محقق موضوع، از نظر داشتن مفهوم، مشترک هستند زیرا لفظ « إن » بالوجدان مشترک لفظی نیست و به دو معنا استعمال نمی‌شود. اینگونه نیست که لفظ « إن » در شروط محقق موضوع به یک معنی و در شروط غیر محقق موضوع به معنایی دیگر باشد. لفظ « إن » در هر دو موضع، در معنای علیت منحصره استعمال می‌شود و در نتیجه شرط، مفهوم پیدا می‌کند. منتها ما نه آن بیان صغروی صاحب کفایة را پذیرفتیم و نه بیان کبروی ایشان را قبول کردیم.

بیان اول مرحوم آخوند در جواب از اشکال شیخ اعظم

گاهی - طبق آنچه صاحب کفایة فرض فرموده – گفته می شود: «النبأ الذی جیئ به إن کان الجائی فاسقاً فتبینوا» در چنین تعبیری، دو فرض مطرح شده است: فرض اول آن است که یک «خبری آورده شده» و همین فرض اول (خبر آورده شده) موضوع قرار می‌گیرد برای یک فرض دیگر که آن فرض دوم را با اداة شرط « إن » بیان می‌کنیم و می‌گوییم: همین خبری که آورده شده، اگر آورنده آن خبر، فاسق باشد باید درباره آن تحقیق بشود. بنابراین در جمله فوق، دو فرض وجود دارد که یکی از آن دو با اداة شرط « إن » و دیگری بدون اداة شرط « إن » بیان شده است. فرض اول، موضوع قرار می گیرد و موضوعات، مفروض الثبوت هستند.

در صورتیکه آیه شریفه ﴿ إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا ﴾ به این دو فرض بازگشت کند، عرف از آن، استفاده مفهوم می‌کند زیرا طبق فرض اول، موضوع محقق است (یعنی خبری آورده شده است) و بعد از تحقق موضوع، آیه کأنه به وسیله اداة شرط « إن » می‌گوید خبر آورده شده (فرض اول) دو صورت دارد، سپس متعرض بیان حکم یک صورت می‌شود و عدم تعرض نسبت به صورت دوم، این ظهور عرفی را ایجاد می کند که حکم آن صورت مسکوت، بر خلاف صورت مذکور می باشد. بنابراین در عبارت « خبر آورده شده، اگر مخبر آن فاسق باشد باید درباره‌ آن، تحقیق بشود» ، عرف می‌فهمد که در غیر این صورت (یعنی مخبر عادل) تحقیق لازم نیست.

اشکال به بیان اول مرحوم آخوند

اما آیا در جمله ﴿ إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا ﴾ دو فرض وجود دارد؟ یکی اینکه حتما خبری آورده شده (یعنی تحقق موضوع) و دیگر آنکه فاسق بودن آورنده آن خبر، به عنوانِ شرط فرض شده تا در نتیجه گفته شود، مفهوم، محققِ موضوع نمی باشد؟ به نظر ما عرف اینگونه نمی فهمد. آن عرف متعارف از این جمله، بالوجدان بیش از یک فرض نمی‌فهمد و آن اینکه اگر فاسقی خبر آورد، تحقیق درباره آن لازم است.

بیان دوم مرحوم آخوند در جواب از اشکال شیخ اعظم

همچنانکه عرض کردیم، در بیان دوم که یک بیان کبروی بود، مرحوم آخوند فرمودند: حتی در صورتیکه شرط، محقق موضوع باشد، باز هم جمله شرطیة مفهوم دارد زیرا اداة شرط « إن » بالوجدان در همه جا به یک معنا استعمال می‌شود.

اشکال به بیان دوم مرحوم آخوند

قضایای شرطیه مشتمل بر یک موضوع و محمولی است. متفاهم عرفی از جمله شرطیه آن است که بار شدن محمول بر موضوعِ قضیه، متوقف بر تحقق شرطی است. در مثال «إن جاء زید فاکرمه» زید، موضوع و وجوب اکرام، محمول است. مفاد این جمله شرطیه آن است که احترام زید با یک شرطی، واجب می‌شود. پس باید موضوع قضیه محفوظ باشد تا در صورت تحقق شرط، حکم وجوب اکرام بر روی موضوع بار شود و در صورت عدم تحقق شرط، حکم بر روی موضوع بار نشود. اما جمله «إن جاء زید فاکرمه» دیگر ارتباطی با آمدن عمرو ندارد. حال اگر شرط در جمله شرطیة، لازمه وجود موضوع نباشد بلکه غیر از وجود موضوع و زائد بر آن باشد در این صورت با تحقق شرط، محمول برای موضوع ثابت میشود. اما اگر شرط، نفس وجود موضوع باشد، دیگر نمی توان موضوع را تغییر داد و یا آن را یک شیء اوسعی در نظر گرفت.

در مثال «زید یجب اکرامه إن وجد» حتی اگر شرط «إن وجد» نیز ذکر نگردد، از آن استفاده می‌شود که وجوب اکرام زید (ثبوت محمول برای موضوع) علی تقدیر الوجود است. در این صورت دیگر نمی توانیم موضوع و محمول قضیه را عوض کنیم. موضوع، همان موضوع است منتها شرط «إن وجد» یک تاکید لفظی بر همان مطلبی است که عقلاً نیز فهمیده می‌شود. مرحوم آخوند، با وجود اینکه قبول می کند، شرط، محقق موضوع است یعنی شرط، تحقق همان موضوعی را که در قضیه ذکر شده، بیان میکند، ولی قائل می شود که مقتضای قضیه شرطیه در این موارد، آن است که به غیر موضوع قضیه نیز تعدّی کنیم و محمولِ غیر موضوع را نیز بیان نماییم. در حالیکه چنین مطلبی از قضایای شرطیه ای که در آن شرط، محقق موضوع است، فهمیده نمی‌شود. البته مرحوم آخوند، این دو بیانی را که در کفایه فرموده، در حاشیه بر رسائل هم ذکر می کند منتها بیان ایشان در حاشیة به روشنی و وضوح آنچه در کفایة فرموده، نیست و فهم آن نیاز به دقت دارد.

مرحوم آخوند در حاشیة بر رسائل، در توضیح بیان اول (بیان صغروی) تعبیر به «الآتی به» می کند. معنای این تعبیر آن است که ایشان خبر آورده شده را مفروض الوجود دانسته، سپس از این مطلب بحث میکند که اگر آتی به، فاسق نباشد، نتیجه چه خواهد شد. علی ایّ حال این بیان به روشنی بیان ایشان در کفایة نیست.[1]

کلام مرحوم حائری در درر الفوائد

مرحوم حائری در درر الفوائد تقریبی را به مرحوم آخوند نسبت می دهد و سپس به آن اشکال می کند. ما ابتدا تقریب و اشکال ایشان را نقل میکنیم و در ادامه به نقد این اشکال می پردازیم.

مرحوم شیخ در اشکال به مفهوم آیه نبأ فرمود: شرط در آیه شریفة، محققِ موضوع است. فلذا ایشان، موضوع را نبأ الفاسق می داند. بنابراین آیه قهراً از بیان وظیفه ما راجع به نبأ العادل ساکت است. و لکن گفته شده است: موضوع در آیه شریفه، نبأ است نه نبأ الفاسق. منتها در صورتیکه موضوع، فلان خصوصیت را پیدا کند، یک حکم دارد و در صورت عدم تحقق آن خصوصیت، حکم دیگری دارد. اما به چه بیان می توان گفت که نبأ، موضوعِ حکم قرار میگیرد، نه نبأ الفاسق؟ آن بیان این است که در آیه شریفه « إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا » مراد از « نَبَإٍ» طبیعت نبأ می باشد نه نبأ الفاسق زیرا در این آیه، لفظ « نَبَإ» در معنای طبیعت نبأ استعمال شده نه خصوص نبأ الفاسق. «إن جائکم فاسق بنبإ» یعنی مثلاً اگر فاسقی برای شما، نبأ ارتداد آورد، شما باید تحقیق کنید، «نبأ الارتداد یجب التحقیق فیه إن کان مخبره فاسقاً» بنابراین، میزان « نَبَإ» است نه نبأ الفاسق. سپس شرط در یک فرض، حکمی را بر این طبیعت بار می‌کند. طبق این تقریب، آیه شریفه مفهوم دارد زیرا نبأ، موضوع، و آوردن فاسق، شرط حکم می‌شود.

اشکال مرحوم حائری به تقریب فوق

مرحوم حائری در دُرر به این تقریب اشکال میکند و می‌فرماید: طبق این تقریب اگر طبیعة النبأ تحقق پیدا کند، شرط محقق شده پس وظیفه تبین ثابت میشود یعنی تبینوا فی طبیعة النبأ. همچنانکه با خبر آوردن فاسق، شرط حاصل می شود «إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ” در صورتیکه عادل هم خبری را بیاورد، شرط یعنی طبیعت النبأ محقق میشود و در نتیجه، وجوب تحقیق و تبیّن برای خبر عادل نیز ثابت می شود. در حالیکه این معنی قطعا مراد ایه نیست. بنابراین، طبیعة النبأ نمیتواند موضوع باشد.[2]

ردّ اشکال مرحوم حائری

ولیکن ما عرض می‌کنیم که در قضایای شرطیه لازم نیست تالی، ضمیری داشته باشد که به مقدم برگشت کند. مثلا اگر مریض شما شفا پیدا کرد، سجده شکر بجا بیاورید. در این مثال، هیچ ضمیری از تالی به مقدم باز می‌گردد. فلذا ممکن است تالی یک امری باشد که بر مقدم مترتب شود بدون آنکه ضمیری در تالی وجود داشته باشد که به مقدم باز گردد. ولی در آیه شریفه « إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا » اگر فاسق خبری آورد، شما تحقیق کنید، گرچه ضمیری ذکر نشده است ولی متفاهم عرفی از این جمله، به تناسب حکم و موضوع آن است که در این خبری که آورده شده، تحقیق کنید. بنابراین وقتی گفته می شود: اگر «الخبر الذی جیء به» و بلکه طبیعت نبإ ، این خصوصیت را پیدا کرد، تحقیق کنید در این صورت مفهوم آن عبارت است از اینکه اگر طبیعت نبإ آن خصوصیت را پیدا نکرد، تحقیق لزومی ندارد. بنابراین به این دلیل که به ارتکاز عرفی، ضمیر مقدم برگشت میکند، قهراً نتیجه عبارت آن است که تحقیق و لا تحقیق نسبت به همان خبر فاسق است نه نسبت به طبیعی نبأ که با هر مصداقی محقق می شود و لو اینکه نبإ فاسق نباشد. بنابراین به نظر می رسد اشکال درر وارد نباشد.

نکتةٌ

نکته ای در این بحث وجود دارد که در کلمات قوم عنوان نشده و آن این است که کلمه فاسق که در این آیه، موضوع قرار گرفته، عنوان وصفی دارد فلذا ممکن است مفهومی که به ذهن انسان خطور می کند، به سبب وصف باشد نه شرط. منتها به این دلیل که بحث، راجع به مفهوم شرط است، این توهم بوجود آمده که مفهوم، مربوط به شرط می باشد نه وصف. برای روشن شدن این مطلب، ما به جای عنوان وصفی فاسق، از کلمه "ولید" یا "زید" استفاده می کنیم: «إن جائکم ولید بخبرٍ فتبیوا فی خبره» و یا «إن جاء زید فاکرمه». در هر دو مثال، موضوع از نظر استعمال لفظی، یک چیز است. در مثال اول ولید و در مثال دوم، زید موضوع می باشد. بنابراین، چطور شما در قضیه إن جاء زید فاکرمه، قائل می شوید شرط، حکم یک موضوع دیگر (یعنی غیر زید) را تعیین نمی کند. یعنی هنگام تحقق شرط، محمول برای موضوع خود قضیه ثابت می شود و هنگام عدم تحقق شرط، محمول از همان موضوع، سلب می گردد. در ما نحن فیه هم که موضوع، عنوان وصفی فاسق است، نمی توان با استفاده از مفهوم شرط، از موضوع فاسق به موضوع دیگر تعدی نمود.

موضوع در آیه شریفه، نبأ است نه فاسق

عمده مسئله ای که باید در این بحث حل بشود آن است که در آیه « إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا » فاسق، موضوع برای قضیه است یا اینکه شرطِ موضوع است و نبأ، موضوع برای قضیه است؟ در صورتیکه موضوع قضیه، فاسق باشد دیگر نمی توان از فاسق به غیر فاسق تعدّی نمود. ولی اگر موضوع قضیه، نبأ باشد و فاسق به عنوان شرط قرار بگیرد، در این صورت، شرط، محقق موضوع نخواهد بود و جمله شرطیة، مفهوم پیدا می‌کند. از جهت صلاحیت، فاسق هم می تواند موضوع قرار بگیرد و هم شرطِ موضوع یعنی شرط نبأ. فلذا تناسب بین حکم و موضوع، این مسأله را حل می کند. حتی در جایی که موضوع، یک عنوان وصفی نیست، همانند إن جاءک زید فاکرمه، زید صلاحیت این را دارد که شرط واقع شود. یعنی موضوع قضیه، "جائی" باشد و زیدیت شرط آن قرار بگیرد. یعنی اگر زید جائی باشد، محترم است ولی اگر غیر زید جائی باشد، احترامی ندارد. بنابراین باید دید آیا قرآن می‌خواهد علم تراجم را مطرح کند و در این باره صحبت کند که ولید چه کاره است؟ یا اینکه در صدد بیان بحث اصولیِ شرایط قبولی نبأ می باشد؟ به نظر می‌رسد که به تناسب حکم و موضوع انسان می‌فهمد که آیه شریفه در مقام بیان نبأشناسی است نه فاسق‌شناسی. بنابراین موضوع، نبأ است نه فاسق و یا نبأ الفاسق. و قضیه شرطیه مفهوم خواهد داشت یعنی اگر طبیعة النبأ – نه النبأ الموجود - به وسیله فاسقی ایجاد شد، وظیفه‌ شما تبیّن است ولی اگر طبیعت نبأ به وسیله فاسق ایجاد نشد، وظیفه‌ای متوجه ما نخواهد بود.

مفهوم وصف و لقب

وصف و لقب فی الجملة در غالب موارد الا ما شذ، مفهوم دارد. اگر گفته بشود، عالم باید احترام بشود به تناسب حکم و موضوع، عرف می‌فهمد که احترام به جهت علم عالم است. در صورتیکه احترام به انسان به طور کلی لازم بود، از عبارت "عالم باید احترام بشود" استفاده نمی شد. فلذا در غالب موارد، اوصاف ظهور در نفس العلة یا ملازم العله دارند. ولی علیت منحصره از آن استفاده نمی‌شود. بنابراین وصف، فی‌الجمله مفهوم پیدا می‌کند. یعنی به مقتضای مفهوم وصف، حکم به طبیعت کلی تعلق نگرفته بلکه باید یک لونی داشته باشد مانند عنوان عالمیت، هاشمیت، شیخوخت و امثال ذلک.

البته قید غالب موارد به این جهت است که گاهی اوقات، برای تثبیت موارد مشکوک، صفت در موضوع حکم اخذ می شود. مثلا حکم وجوب اکرام به ذات انسان تعلق گرفته است. منتها از انجا که ممکن است در انسان فاجر و فاسق، حکم وجوب اکرام، مورد تردید قرار بگیرد، وصف فاجر و فاسق نیز در موضوع قضیه ذکر میشود تا ثابت شود حتی چنین افرادی هم داخل در حکم وجوب اکرام می باشند. بنابراین قضیه "الانسان الفاجر یجب اکرامه" هیچ مفهومی ندارد.

گاهی اوقات، با اینکه حکم به ذات کلی تعلق گرفته و شامل همه افراد میشود، ولی به جهت اشتداد حکم در مورد افرادی که صفت خاصی داشته باشند، صفت، در موضوع قضیه ذکر می شود تا عنایت بیشتری به ثبوت حکم در مورد این افراد نشان داده بشود.

ولی در غالب موارد وصف و بلکه لقب مفهوم دارد مگر مواردی که محل شبه باشند به جهت برخی از خصوصیات، احتمال مانعیت در آنها وجود داشته باشد. بنابراین در آیه نبأ، از کلمه فاسق فی‌الجمله مفهوم استفاده می‌شود. خلافاً للسید المرتضی که به نحو سالبه کلیه قائل به عدم حجیّت آن می باشد.