< فهرست دروس

درس خارج اصول آیت الله شبیری

95/11/19

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع : بحث خبر واحد

خلاصه جلسه

حضرت استاد در این جلسه، کلام مرحوم شیخ طوسی در عده مبنی بر خصوصیات خبر واحدی که حجت است و استدلال به اجماع بر حجیت آن را مورد بررسی قرار می دهند.

بررسی عبارت مرحوم شیخ طوسی در عده[1]

« فأمّا ما اخترته من المذهب، فهو أن خبر الواحد إذا كان من طرق[2] أصحابنا القائلين بالإمامة، و كان ذلك مرويا عن النبي صلى اللَّه عليه و آله و سلم أو عن واحد من الأئمة عليهم السلام، و كان ممن لا يطعن في روايته، و يكون سديدا في نقله، و لم تكن هناك قرينة تدل على صحة ما تضمنه الخبر، لأنه إن كانت هناك قرينة تدل على صحة ذلك، كان الاعتبار بالقرينة، و كان ذلك موجبا للعلم- و نحن نذكر القرائن فيما بعد جاز العمل به.»

مرحوم شیخ در این بخش از عده نظرشان را درباره خبر واحد و خصوصیاتی که یک خبر واحد حجت دارد بیان می کنند.

خصوصیت خبر واحد حجت از نظر مرحوم شیخ

خصوصیت اول: « من طرق اصحابنا القائلین بالامامة »

گویی مرحوم شیخ با عبارت « القائلین بالامامة » مراد از « اصحابنا » را تفسیر می کنند و می خواهند بفرمایند: مراد از آن کسانی است که قائل به امامت هستند.

مراد از « القائلين بالإمامة »

تعبیر « امامیة » اصطلاح برای دو چیز می باشد.

مراد از « امامیه » در یک اصطلاح همان چیزی است که الان مصطلح برای آن می باشد یعنی ( شیعه ) اثنی عشری که بر خلاف فرقه هایی مانند فطحی، واقفه و کیسانیه، قائل به امامت تمام ائمه اثنی عشر هستند.

مراد از این تعبیر در اصطلاح دیگر، یک معنای عام بوده و شامل تمام کسانی می شود که قائل به امام منصوب از جانب خدا هستند حتی اگر تنها یک امام را قبول داشته باشند. « امامیه » در این اصطلاح در مقابل سنی ها می باشد که قائل به چنین امامتی برای خلفا خود و امثال ایشان نیستند.

بنابر این باید دقت نمود که آیا مراد ایشان از این تعبیر امامی به معنی الاخص یا امامی به معنی الاعم است؟

کلام مرحوم حاجی نوری درباره قاضی نعمان و مناقشه در آن

وجه این که می گوییم که باید دقت نمود تا مراد شیخ از این تعبیر را دریابیم برای این است که مرحوم حاجی نوری مساله شیعه و سنی بودن قاضی نعمان صاحب دعائم الاسلام را مطرح نموده و قائل به شیعه بودن او شده است[3] همچنانکه قبل از ایشان مرحوم مجلسی گفته اند: از مطالب کتاب او استفاده می شود که شیعه بوده اما تقیه می کرده است.[4]

از ادله ای که مرحوم حاجی نوری برای اثبات مدعای خود آورده کلام ابن خلّکان است. ابن خلّکان در شرح حال قاضی نعمان نوشته است که ایشان ابتدا مالکی بود ( به نظرم ) سپس امامی شد. ( ثم صار امامیا ). مرحوم حاجی نوری می فرماید: از این تعبیر مشخص می شود که ایشان شیعه اثنی عشری شده است.

این استدلال قابل مناقشه است زیرا مراد از « امامی » ( در عبارت ابن خلکان )، امامی در مقابل سنی است. قاضی نعمان و دو پسرش در تحکیم فرقه اسماعیلی نقش مهمی داشتند و خود ایشان کتاب ها در اثبات آن نوشته است بنابراین کسی دیگری نمی دانسته که ایشان باطنا امامی مذهب است. ابن خلکان این را کشف کرده باشد و بر این اساس گفته « ثم صار امامیاً ». و مراد ابن خلکان از این عبارت این است که ایشان قائل به امام منصوب از جانب خدا شده است. اطلاق امامی با لحاظ این معنا، بر اسماعیلی ها درست است.

سؤال: ظاهراً این تعبیر در یک اصطلاح در مقابل « زیدیه » می باشد. آیا این درست است؟

پاسخ: « امامیه »، اصطلاحی در مقابل « زیدیه » نیست بلکه این تقابل درباره « اصحابنا » است. مرحوم حاجی نوری کلام مرحوم شیخ در فهرست[5] درباره حسن بن علی بن فضال را نقل می کند که ایشان در ترجمه او از تعبیر « اصحابنا » استفاده نموده در حالی که فطحی است.

ایشان در وجه اطلاق این تعبیر بر این شخص می فرماید: این تعبیر شامل تمام کسانی می شود که در احکام و فقه با ما مشترک هستند اگر چه از نظر اعتقادی مانند فطحیه، واقفیه و دیگر فرق با ما اختلاف داشته باشند. این فرقه ها با ما در احکام مشترک هستند و تفاوت اساسی بین ما و ایشان و بین یک فرقه با فرقه دیگر از این لحاظ وجود ندارد و از این بین فطحی ها کاملا با ما مشترک هستند و هیچ اختلافی بین ما و ایشان نیست. بنابراین این تعبیر در مقابل زیدی ها است که در فقه و احکام مثل سنی ها هستند. مرحوم شیخ در عدّه نیز « اصحابنا » را به این معنا به کار برده و فرموده: عده ای از اصحابنا در خیلی مواقع مذاهب فاسده داشته اند.

خصوصیت دوم: « و كان ذلك مرويا عن النبي صلى اللَّه عليه و آله و سلم أو عن واحد من الأئمة عليهم السلام »

ایشان می فرمایند: ما خبر واحد هایی را حجت می دانیم که از پیامبر صلی الله الله علیه و آله و یا یکی از ائمه علیهم السلام نقل شده باشد.

خصوصیت سوم: « و كان ممن لا يطعن في روايته، و يكون سديدا في نقله »

خصوصیت دیگری که خبر واحد حجت دارد این است که راوی آن ثقه است.

خصوصیت چهارم: « و لم تكن هناك قرينة تدل على صحة ما تضمنه الخبر »

مرحوم شیخ می فرمایند: خصوصیت دیگری که خبر واحد حجت دارد این است که قرینه ای بر قطعیت ( مضمون آن ) نداریم. ایشان در وجه اعتبار این خصوصیت می فرمایند: بحث درباره خبری که علم آور نیست و شرائطی که تحت آن شرائط چنین خبری حجت می شود می باشد و با وجود قرینه ای که نسبت به مضمون خبر علم می آورد، حجیت برای علم است و موجب خروج چنین خبری از موضوع بحث می شود.

عدم لزوم عمل به خبر: « جاز العمل به »

مرحوم شیخ بعد از بیان خصوصیاتی که یک خبر واحد باید داشته باشد تا حجت شود می فرمایند: جائز است به خبری با چنین خصوصیات عمل کرد.

اگر خبری این خصوصیات را داشته باشد می شود به آن عمل کرد اما شخص می تواند به جای خبر، بر طبق احتیاط عمل کند.

دلیل مرحوم شیخ بر حجیت خبر واحد: اجماع فرقه محقه

« و الّذي يدل على ذلك: إجماع الفرقة المحقة، فإني وجدتها مجمعة على العمل بهذه الأخبار التي رووها في تصانيفهم و دونوها في أصولهم، لا يتناكرون ذلك و لا يتدافعونه، حتى أن واحدا منهم إذا أفتى بشي‌ء لا يعرفونه سألوه من أين قلت هذا؟ فإذا أحالهم على كتاب معروف، أو أصل مشهور، و كان راويه ثقة لا ينكر حديثه، سكتوا و سلموا الأمر في ذلك و قبلوا قوله، و هذه عادتهم و سجيتهم من عهد النبي صلى اللَّه عليه و آله و سلم و من بعده من الأئمة عليهم السلام، و من زمن الصادق جعفر بن محمد عليه السلام الّذي انتشر العلم عنه و كثرت الرواية من جهته فلو لا أن العمل بهذه الأخبار كان جائزا لما أجمعوا على ذلك و لأنكروه، لأن إجماعهم فيه معصوم لا يجوز عليه الغلط و السهو

مرحوم شیخ می فرمایند: که من سیره و روش امامیه را بررسی نمودم و دیدم که سیره و روش ایشان بر این است که به روایاتی که از ائمه علیهم السلام در مصنفات و اصل ها آورده اند عمل می کنند مثلا اگر دو نفر از ایشان درباره یک مطلبی بحث کنند و یک نفر ادعایی کند، دیگری سوال کند که مدرک تو چیست؟ و او در جواب بگوید که مدرک من روایت موجود در فلان اصل یا مصنّف است و طرف مقابل نیز احراز کند که از نظر سندی مشکلی ندارد، مدعای او را می پذیرد و تسلیم می شود. و این علامت این است که خبر واحد را حجت می دانند و الا سکوت نمی کردند و تسلیم نمی شدند.

ایشان می فرمایند: این روش و سیره ای است که امامیه از عهد پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه بعد از ایشان و از زمان امام صادق علیه السلام داشته اند.

 

فرق کتاب، اصل و مصنّف

یکی از اصطلاحاتی که در کتب سابق خیلی به کار برده می شده است، اصطلاح اصل و مصنّف، است.

کتاب مفهومی اعم از اصل و مصنّف دارد و مقسم برای این دو می باشد.

اصل، مصادر اصلی و دسته اول معتبری است که مشتمل بر مطالبی می باشد که شخص بی واسطه یا با واسطه از پیغمبر صلی الله علیه و آله و یا امام علیه السلام اخذ نموده است و این گونه نیست که از کتاب دیگری آن مطالب را منتقل کرده باشد. تعداد این اصول معدود است که شانزده تا آن به دستور آقای بروجردی چاپ شد.

مصنّف کتابی است که نویسنده آن مطالب کتاب یا کتاب هایی که در سابق نوشته شده است را به کتابش با ترتیب و شکل دیگری منتقل می کند. مثلا قبل از کافی، کتبی مانند محاسن برقی و نوادر الحکمه وجود داشته است و مرحوم کلینی مطالبی از آن ها را به کتابش منتقل کرده است و بعد از کافی نیز، وسائل و بحار نوشته شده و مطالب کافی را منتقل کرده است.

« فإذا أحالهم على كتاب معروف، أو أصل مشهور و كان راويه ثقة لا ينكر حديثه »

مراد کتابی است که ثابت شده است که برای فلان مؤلف ثقه است.

عطف اصل بر کتاب در این عبارت عطف خاص بر عام است.

« و هذه عادتهم و سجيتهم من عهد النبي صلى اللَّه عليه و آله و سلم و من بعده من الأئمة عليهم السلام »

تعبیر « من بعده » را می توان به دو صورت « مِن بَعدِه » و « مَن بَعدَه » بخوانیم که مراد ائمه علیهم السلام است.

اصل این که اشخاصی اعم از امامیه و غیر ایشان در آن عهد پیامبر اقدام به جمع آوری احادیث در ضمن جزوه و جزواتی کنند طبیعی است و افرادی این کار را کرده بودند منتها ابتدا به وسیله ابوبکر نقل حدیث ممنوع شد و از ناحیه عمر تشدید پیدا کرد و این امر مانع از رسیدن آن جزوات به ما شد.

به نظر می رسد مرحوم شیخ از طریقی به دست آورده اند که حتی در زمان پیغمبر و بعد از آن، نیز عادت و سیره بر این بوده که اگر دو مجتهد در یک مساله بحث نموده و یکی روایتی را که از پیغمبر نقل شده به عنوان دلیل ارائه می نمود طرف مقابل قبول می کرد و تسلیم می شد و بحث خاتمه پیدا می کرد اما این که ایشان از چه طریق از این روش اطلاع پیدا کرده اند، از طریق قرائن، با واسطه و... مشخص نیست.

سؤال: آیا روایت نبوی حجت است؟

پاسخ: اگر روایت از پیغمبر صلی الله علیه و آله نیز نقل شده باشد حجت است و فرقی نمی کند به وسیله ائمه علیهم السلام و یا اشخاص ثقه، منتهی به پیغمبر شده باشد.

« فلو لا أن العمل بهذه الأخبار كان جائزا لما أجمعوا على ذلك و لأنكروه، لأن إجماعهم فيه معصوم لا يجوز عليه الغلط و السهو »

این مطلب ایشان اشاره به یک بحث کلی دارد که می گویند: اگر اصحاب ائمه بر یک امری اتفاق پیدا کنند این کشف می کند که معصوم نیز داخل در این افراد هست و قهرا دلیل علمی برای ثبوت مطلب کشف می شود. البته قائلین به این مطلب شرط می کنند که نباید متفقین همه معلوم النسب باشند زیرا در معلوم نسب شبهه امام بودن وجود ندارد و لذا باید حداقل یک مجهول النسب در بین ایشان باشد که ما احتمال دهیم که امام است و نظرش موافق با دیگران می باشد.

ذکر شاهد بر عمل امامیه به خبر واحد

« و الّذي يكشف عن ذلك أنه لما كان العمل بالقياس محظورا في الشريعة عندهم، لم يعملوا به أصلا، و إذا شذ منهم واحد عمل به في بعض المسائل، أو استعمله على وجه المحاجة لخصمه و إن لم يعلم اعتقاده، تركوا قوله و أنكروا عليه و تبرءوا من قوله، حتى إنهم يتركون تصانيف من وصفناه و رواياته لما كان عاملا بالقياس، فلو كان العمل بخبر الواحد يجري ذلك المجرى لوجب أيضا فيه مثل ذلك، و قد علمنا خلافه. »

مرحوم شیخ برای اثبات مدعای خود، یک شاهدی ذکر می کنند. استدلال لو کان لبان که آقایان در جاهای دیگر استفاده می کنند، مرحوم شیخ آن را به شکل مخصوصی در اینجا بیان کرده اند.

مرحوم شیخ می فرمایند: قیاس یک امر جزئی نبوده بلکه یک امر مبتلا به و با کارایی بالا بوده که در موارد مختلف مطرح می شده است از این رو بحث از حجیت یا عدم حجیت آن یک موضوع مهم و مورد توجه واقع شده است و بطلان آن در بین امامیه مورد اتفاق و مسلم است و به هیچ وجه مخفی نیست.

با توجه به این مطلب می گوییم: خبر واحد نیز یک امر جزئی با کارایی جزئی و کم نیست که کسی ادعا کند که نظر امامیه در مورد آن نیز بطلان بوده اما به دلیل جزئی و کارایی کم داشتن، اتفاق بر بطلان آن، بر خلاف اتفاق بر بطلان قیاس واضح نشده است. خبر واحد نیز مانند قیاس محل ابتلا و با کارایی بالا و در جاهای و موارد مختلف به کار می آید و افراد با آن سر و کار داشته اند بنابراین اگر بطلان آن مورد اتفاق بود باید عقیده و نحوی برخوردی که اصحاب نسبت به قیاس داشته و به ما رسیده است درباره خبر واحد نیز به ما می رسید در حالی که چنین عقیده و برخوردی از جانب ایشان نسبت به خبر واحد به ما نرسیده است.

سؤال: آیا می توانیم بگوییم مرحوم شیخ در این عبارت اشاره به ابن جنید دارند و درصدد هستند که در مقام دفاع از او بگویند: معلوم نیست که ابن جنید اهل قیاس بوده است؟

پاسخ: بله کلام ایشان اشاره به ابن جنید دارد.

طرح یک اشکال و جواب از آن

« فإن قيل: كيف تدعون الإجماع على الفرقة المحقة في العمل بخبر الواحد، و المعلوم من حالها أنه لا ترى العمل بخبر الواحد كما أن المعلوم من حالها أنها لا ترى العمل بالقياس، فإن جاز ادعاء أحدهما جاز ادعاء الآخر.

قيل لهم‌: المعلوم من حالها الّذي لا ينكر و لا يدفع أنهم لا يرون العمل بخبر الواحد الّذي يرويه مخالفهم في الاعتقاد، و يختصون بطريقه، فأما ما يكون راويه منهم و طريقة أصحابهم، فقد بينا أن المعلوم خلاف ذلك، و بينا الفرق بين ذلك و بين القياس أيضا، و أنه لو كان معلوما حظر العمل بخبر الواحد لجرى مجرى العلم بحظر القياس، و قد علم خلاف ذلك.»

مرحوم شیخ یک اشکال را مطرح می کنند و به آن پاسخ می دهند.

اشکال عبارت است از این که چگونه شما ادعا اجماع بر حجیت خبر واحد می کنید در حالی که ما در خارج می بینیم که اخبار و کتاب های مشهور زیادی در دسترس امامیه هست اما ایشان به آن اخذ نمی کنند و مشخص است که با آن ها همان معامله ای را می کنند که با قیاس می کنند بنابراین باید هر دو این ها را از یک باب واحد حساب کنید.

مرحوم شیخ در جواب می فرمایند: کتاب های معروف و مشهور که در دسترس و محل ابتلا هست زیاد است ولی به دو دسته تقسیم می شوند. برخی از این کتب مشهور مانند صحیح بخاری، مسلم و امثال آن کتب مشهور هستند اما برای غیر امامیه می باشند و اصحاب به این ها عمل نکرده و اعتنا نمی کنند. دسته دوم کتب مشهور امامیه می باشند و این گونه نیست که اصحاب به آن ها بی اعتنا باشند و عمل به آن را مانند عمل به قیاس باطل بدانند همچنانکه در قبل توضیح دادیم.

طرح یک اشکال و جواب از آن

« فإن قيل: أ ليس شيوخكم لا تزال يناظرون خصومهم في أن خبر الواحد لا يعمل به، و يدفعونهم عن صحة ذلك، حتى إن منهم من يقول: «لا يجوز ذلك عقلا»، و منهم من يقول: «لا يجوز ذلك لأن السمع لم يرد به»، و ما رأينا أحدا منهم تكلم في جواز ذلك، و لا صنف فيه كتابا و لا أملى فيه مسألة، فكيف تدعون أنتم خلاف ذلك؟

قيل له: من‌ أشرت إليهم من المنكرين لأخبار الآحاد إنما كلموا من خالفهم في الاعتقاد و دفعوهم عن وجوب العمل بما يروونه من الأخبار المتضمنة للأحكام التي يروون هم خلافها، و ذلك صحيح على ما قدمنا، و لم نجدهم اختلفوا فيما بينهم، و أنكر بعضهم على بعض العمل بما يروونه، إلا مسائل دل الدليل الموجب للعلم على صحتها، فإذا خالفوهم فيها أنكروا عليهم لمكان الأدلة الموجبة للعلم، و الأخبار المتواترة بخلافه فأما من أحال ذلك عقلا، فقد دللنا فيما مضى على بطلان‌ قوله، و بينا أن ذلك جائز، فمن أنكره كان محجوجا بذلك.»

مرحوم شیخ اشکال دیگری را مطرح می کنند و به آن پاسخ می دهند.

اشکال عبارت است از این که علمای بزرگ امامیه در مناظراتی که با اهل سنت دارند، تصریح کرده اند که به خبر واحد عمل نمی کنند برخی از ایشان ( مانند ابن قبه )ادعا کرده اند که عمل به خبر واحد عقلا جائز نیست، برخی مانند ( سید مرتضی ) معتقد است که ( از نظر عقلی اشکالی وجود ندارد ولی با توجه به این که مانند قطع نیست که حجیتش ذاتی باشد برای اثبات حجیت و جواز عمل نیازمند جعل هستیم ) و جعلی از ناحیه معصوم صورت نگرفته است.

علاوه بر این، هیچ رساله یا کتابی وجود ندارد که توسط ایشان درباره حجیت آن نوشته شده باشد.

با وجود این شما چگونه ادعا می کنید که خبر واحد نزد امامیه حجت است؟

مرحوم شیخ در جواب از این اشکال می فرمایند: کسانی که شما به ایشان اشاره کردید، طرف بحثشان مخالفین بوده اند. مخالفین، در بحث، اخبار آحادی را از کتب خودشان می آوردند و توقع داشتند که ایشان نیز بپذیرند و در این حال، این اشخاص در رد این اخبار گفته اند که برای استدلال خودتان اخبار متواتر بیاورید زیرا این ها اخبار آحاد هستند و ما به آن عمل نمی کنیم اما این که نسبت به حجیت و عمل به روایاتی که امامیه نقل کرده اند، اختلاف داشته باشند و مثلا اگر یکی روایت محاسن و یا روایت کتاب حلبی بیاورد و دیگری بگوید این خبر واحد است و من قبول ندارم، چنین امری را ما از امامیه ندیده ایم مگر در برخی مسائلی که دلیل قطعی بر صحت آن ها وجود داشته و دیگری برای رد آن خبر واحدی را ارائه نموده و طرف مقابل به جهت آن ادله قطعی علم آور و اخبار متواتری که بر خلاف آن خبر واحد وجود داشته آن را رد کرده است.

( این نکته نیز شایان توجه است که انکار حجیت خبر واحد از سوی برخی از امامیه در مناظرات با مخالفین، از روی تقیه نبوده است بلکه بر طبق موازین حجیت خبر واحد است. خبر واحدی که اصحاب قائل به حجیت آن بوده اند دارای شرایطی هست که اخباری که مخالفین از صحیح بخاری یا غیر آن ارائه می کردند فاقد آن بوده و در نتیجه اصحاب می گفتند که ما به این خبرهای واحد عمل نمی کنیم و اگر خبر متواتر دارید بیاورید.)

 


[2] . حضرت استاد به جای عبارت « اذا کان واردا من طریق...» این گونه قرائت نمودند « اذا کان من طرق...» و ما نیز بر طبق قرائت استاد نقل نمودیم اما در متن عده که در نرم افزار اصول فقه مرکز تحقیقاتی نور وجود دارد به شکل اول ثبت شده است.
[4] بحار الأنوار، ج‌1، ص38، ط بيروت.
[5] . به نظر باید بگویم کلام مرحوم کشی درباره این راوی نه شیخ در فهرست زیرا شیخ در فهرست چنین تعبیری را برای این روای به کار نبرده است.الفهرست (للشيخ الطوسي)، ص47رجال الكشي، الشیخ الطوسی، ص345‌.

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo