درس خارج فقه استاد سیدجواد شبیری
97/07/24
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: آیات 1-7سوره طلاق /بررسی آیات /کتاب العده
خلاصه مباحث:
از افراد واقع در سند روایت محمد بن مسلم ، «حسین بن احمد» بود. در کتب رجالی امامیه، حال او بیان نشده است اما بعض کتب اهل سنت شرح حال او را بیان کردهاند. با توجه به اطلاعاتی که استاد معظم در جلسه گذشته بیان نمودند، اتحاد فرد مذکور در کتب امامیه با فرد مذکور در کتب اهل سنت اثبات گردید. در این جلسه این مسئله بررسی خواهد شد که چه رابطهای بین حسین بن احمد مالکی و حسن بن احمد مالکی وجود دارد.
عبارت لسان المیزان در مورد حسین بن احمد مالکی
بحث ما در رابطه با حسین بن احمد مالکی بود. در جلسه گذشته عرض کردیم که این حسین بن احمد مالکی، به احتمال قوی همان فردیست که در تاریخ بغداد و تاریخ دمشق با عنوان حسین بن احمد بن عبد الله بن وهب ابو علی المالکی الآمدی ثبت شده است.
در کتاب لسان المیزان چنین وارد شده است: «الحسین بن أحمد المالكي ذكره الطوسي في رجال الشيعة و قال روى عن محمد بن عيسى بن عبيد بن يقطين روى عنه محمد بن همام ...[1] ». ممکن است تصور شود تعبیر «ذکره الطوسی فی رجال الشیعه» ناظر به حسن بن احمد مالکی از اصحاب امام حسن عسکری7 است. لکن این احتمال صحیح نیست زیرا در لسان المیزان منقولات بسیاری از شیخ طوسیعلیهماالسلام نقل شده که در رجال ایشان وجود ندارد. بنده این نکته را در مقالهای که در دانشنامه جهان اسلام چاپ شد، بررسی کردهام. بنده در آن مقاله این احتمال را مطرح کردهام که ظاهرا بر رجال شیخ طوسیعلیهماالسلام کتاب شرحوارهای وجود داشته است. آن کتاب به احتمال زیاد، رجال علی بن حکم بوده است که رجال شیخ طوسیعلیهماالسلام را محور قرار داده و برخی اطلاعات جدیدی به آن اضافه کرده است. بنده منشأ و منبع آن اطلاعات جدید را تحقیق کردهام. ایشان این اطلاعات جدید را با استفاده از عبارات دیگر شیخعلیهماالسلام در کتب دیگر ایشان و در بعض موارد از کتب افراد دیگر مانند کمال الدین صدوقعلیهماالسلام بیان میکند. ایشان بحث مربوط به حسین بن احمد مالکی را از امالی شیخ ره اخذ کرده است. عبارتی که نقل شد، بعینه در کتاب امالی طوسیعلیهماالسلام صفحه 305 رقم 613 وارد شده است که راوی و مرویعنه آن کاملا تطابق دارد[2] . از این رو این مطلب نشانگر این نیست که لسان المیزان نسخه خاصی در اختیار داشته است.
روایات علی بن بابویه از حسین (حسن) بن احمد مالکیعلی بن بابویه ره روایاتی را از «حسین بن احمد مالکی» دارد که در بعض موارد از تعبیر «حسن بن احمد مالکی» استفاده میکند. در نرم افزار درایه النور حسن بن احمد مالکی بر حسین بن احمد مالکی تطبیق شده و عنوان معیار او «حسین بن احمد بن عبد الله بن وهب مالکی» قرار داده شده است. به نظر میرسد علت اصلی این مطلب سندی است که در کتاب وسائل الشیعه وجود دارد.
بررسی روایت وسائل الشیعهآن روایت چنین است:
فَخَارُ بْنُ مَعْدٍ الْمُوسَوِيُّ فِي كِتَابِ الْحُجَّةِ عَلَى الذَّاهِبِ إِلَى تَكْفِيرِ أَبِي طَالِبٍ بِإِسْنَادِهِ إِلَى ابْنِ بَابَوَيْهِ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَحْمَدَ الْمَالِكِيِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَسَّانَ[3]
لکن نسبت به این سند تحریفی اتفاق افتاده است. سند این روایت در کتاب«الحجه علی الذاهب إلی تکفیر أبیطالب» چنین است: «عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ بَابَوَيْهِ الْقُمِّيِّ قَالَ حَدَّثَنِي أَبُو عَلِيٍّ قَالَ حَدَّثَنَا الْحُسَيْنُ بْنُ أَحْمَدَ الْمَالِكِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ هِلَال[4] ». از آنجا که نام پدر صدوقعلیهماالسلام نیز «علی» است، چنین تصور شده که «ابو علی» به صورت «ابی علی» نوشته شده است. این سند در صفحه 53 از این کتاب نیز بعینه وارد شده است. مصحح کتاب الحجه علی الذاهب، عنوان ابو علی را بر «أحمد بن محمّد بن الحسن القطان المعروف بأبي علي بن عبد ربّه الرازي» تطبیق کرده است[5] . لکن اینکه ایشان این عنوان را سریعا بر شیخِ صدوقعلیهماالسلام تطبیق کردهاند صحیح نیست بلکه به نظر میرسد مراد از آن، محمد بن همام است؛ زیرا او به عنوان ابو علی شهرت داشته است. احمد بن محمد بن الحسن القطان، رجلٌ من اصحاب الحدیث (عامی المذهب) است و با سندهای عامیانه روایت نقل میکند بر خلاف حسین بن احمد مالکی که از روات شیعه نقل حدیث میکند. شیخ صدوقعلیهماالسلام هیچگاه از احمد بن محمد بن الحسن قطان، با تعبیر «ابو علی» (به صورت مطلق) تعبیر نکرده است بلکه تنها در یک مورد، آن هم با تعبیر«المعروف بأبي علي بن عبد ربّه» به کنیه ایشان اشاره کردهاند.
علی ای تقدیر به نظر میرسد نسبت به این سند، سقطی رخ داده است؛ چرا که شیخ صدوقعلیهماالسلام مستقیما از ابو علی محمد بن همام نقل روایت نمیکند. صدوق ره یا به واسطه غیر واحدی از روات از همام نقل میکند (مانند: کتاب توحید صفحه 218 و کمال الدین صفحه 253 و 281 و 345) و یا به واسطه یک شخص مانند محمد بن ابراهیم بن اسحاق الطالقانی از همام روایت میکند (مانند کتاب عیون جلد 1 صفحه 58 و 65 و کتاب کمال الدین صفحه 133 و 252 و 281 و 328 و 334 و 342 و 483). همچنین ایشان در کتاب کمال الدین ص 321 به واسطه شریف ابو الحسن علی بن موسی و نیز در کتاب معنای الاخبار صفحه 354 به واسطه عبد الله حسین بن احمد علوی از همام نقل میکند. به نظر میرسد از آنجا که برای بیان واسطه از تعبیر «حدثنا» استفاده شده است (حدثنا فلانٌ حدثنا فلانٌ ...) تکرار این واژه موجب پرش قلم گردیده است. پرش قلم یکی از عوامل تحریف است.
در ما نحن فیه واسطه بین صدوقعلیهماالسلام و همام به احتمال زیاد، محمد بن ابراهیم بن اسحاق طالقانی است. مؤید اول بر این سخن اینکه در اکثر موارد او واسطه بین صدوقعلیهماالسلام و همام است. ثانیا محمد بن ابراهیم بن اسحاق روایت دیگری[6] که مشابه روایت «ان اصحاب الکهف اسرُّوا الایمان» (که در مورد حضرت ابو طالب بود) است را با همین تعبیر نقل میکند. از این رو طبیعی است که این دو روایت در کتاب محمد بن ابراهیم بن اسحاق طالقانی پشت سر هم قرار گرفته باشد؛ چون در موارد بسیاری نظم کتابها بر اساس موضوعات است و روایاتی که دارای یک موضوع واحد بودهاند در کنار هم قرار گرفته است. روایاتی که از جهت مضمونی مشابه یکدیگرند، قرینیت بیشتری خواهند داشت و این احتمال را که در منابع اولیه بوده باشند، تقویت میکند.
نتیجه مطلب اینکه روایت وسائل الشیعه ارتباطی به علی بن بابویهعلیهماالسلام ندارد و چنین نیست که حسین بن احمد، شیخِ علی بن بابویهعلیهماالسلام باشد.
به تناسب کلام عرض میکنیم: در روایت دیگری از حسین بن احمد مالکی از احمد بن هلال، سقطی رخ داده است. در فهرست شیخ طوسیعلیهماالسلام در ترجمه علی بن یقطین چنین آمده است:
« و لعلي بن يقطين كتب ... و أخبرنا بكتبه و مسائله أبو عبد الله محمد بن محمد بن النعمان و الحسين بن عبيد الله عن محمد بن علي بن الحسين (شیخ صدوقعلیهماالسلام) عن أبيه و محمد بن الحسن عن سعد بن عبد الله و الحميري و محمد بن يحيى و أحمد بن إدريس كلهم عن أحمد بن محمد عن الحسن بن علي بن يقطين عن أخيه الحسين (بن علي) عن أبيه علي بن يقطين. (ایشان طریق جدیدی ذکر کرده میفرماید: ) و رواه محمد بن علي بن الحسين عن الحسين بن أحمد المالكي عن أحمد بن هلال عن علي بن يقطين.[7]
بین محمد بن علی بن حسین و حسین بن احمد مالکی، سقط رخ داده است و احتمالا راوی ساقط شده همانند بحث ما، افرادی باشند که از ابو علی، محمد بن همام، نقل میکنند.
رابطه بین حسین بن احمد مالکی و حسن بن احمد مالکیلکن آیا میتوان گفت حسن بن احمد مالکی، همان حسین بن احمد مالکی است؟ از حیث طبقه، مشکل خاصی وجود ندارد؛ زیرا علی بن بابویه با ابو علی محمد بن همام، تقریبا در یک طبقه واقع شدهاند و مانعی ندارد که استاد آنها یکی باشد. ابو علی محمد بن همام متوفی 336 و علی بن بابویه متوفی 328 یا 329 است. آنگونه که در خاطر دارم، اگر چه محمد بن همام بعد از علی بن بابویه وفات کرده است، اما بزرگتر از او بوده است. علی بن بابویه از صفار که متوفی 290 است، روایت نقل نمیکند چنانکه از محمد بن احمد بن یحیی اشعری (متوفی 292) با یک واسطه نقل میکند. از این رو اولین استادی که او درک کرده، سعد بن عبد الله (متوفی 300) است که بیشترین روایت را از او دارد. به نظر میرسد او در زمان وفات محمد بن حسن صفار 15 سال و یا کمتر داشته است؛ چرا که در غیر این صورت او را درک میکرد. بنابراین تاریخ تقریبی ولادت او بین 270 و 275 خواهد بود[8] .
لکن اشکال اصلی این است که هیچیک از مشایخ حسن (یا حسین) بن احمد مالکی که علی بن بابویه از او نقل میکند، با مشایخ حسین بن احمد مالکی مورد نظر ما یکسان نیست. مشایخ حسین بن احمد مالکی نه در کتب امامیه و نه در کتب عامه، با شیخِ علی بن بابویه تطابق ندارد. در کتب ما مشایخ حسین بن احمد مالکی که شیخِ محمد بن همام است، به این صورت ذکر شده است:
• محمد بن عیسی بن عبید (که روایات بسیاری از او دارد)
• احمد بن هلال (هلیل)
• ابو هاشم جعفری[9] (در اعلام الوری ج2 ص117)
• هارون بن مسلم (البته در این کتاب نام حسین بن احمد مالکی به حسن تصحیف شده است.[10] )
• محمد بن ورید المعروف بشباب الصیرفی الرقی[11]
افرادی که ذکر شد مشایخ امامی حسین بن احمد مالکی بودند. اما مشایخ حسین بن احمد مالکی شیخِ علی بن بابویه چنین است:
• ابیه عن علی بن مؤمّل[12]
• ابیه عن ابراهیم بن ابی محمود[13]
• منصور بن العباس[14]
• عبد الله بن طاووس[15]
• و ...
ظاهرا شیخِ علی بن بابویه، حسن بن احمد مالکی است؛ چون ایشان در موارد بسیاری از حسن بن احمد مالکی نقل میکند و روایات ایشان از حسین بن احمد مالکی یک یا دو مورد است که در نسخه یا منبع دیگر، به جای کلمه «حسین» کلمه «حسن» ذکر شده است. هیچ موردی وجود ندارد که علی بن بابویه از حسین بن احمد مالکی روایتی نقل کرده باشد و اختلاف نسخه یا اختلاف منبع نباشد. این نکته کاشف از این است که تعبیر صحیح «حسن بن احمد مالکی» است. حسن بن احمد مالکی برای ما شناخته شده نیست. این احتمال کاملا وجود دارد که او از اصحاب امام حسن عسکری7 باشد اما استظهار آن مشکل است.
در جلسه آینده در رابطه با وثاقت حسین بن احمد مالکی بحث خواهیم کرد.