درس خارج اصول استاد سیدجواد شبیری

موضوع: مفهوم ضرر /مفاد حدیث لا ضرر /قاعده لا ضرر

خلاصه مباحث گذشته و جلسه امروز:

بحث درباره مفهوم ضرر بود. در جلسه گذشته کلام مرحوم روحانی و شهید صدر نقل شد. مرحوم روحانی، ضرر را در جایی که مقتضی نفع وجود داشته و مانع برای این مقتضی ایجاد شود نیز صادق دانسته اما لا ضرر را ناظر به ضرر به این معنا نمی داند. شهید صدر، ضرر را به دو قسم ضرر مطلق و ضرر مقید تقسیم کرده و لا ضرر را تنها ناظر ضرر مطلق دانسته است.

در این جلسه، کلام مرحوم امام نقل و بررسی می شود. ایشان بین معنای ضرر و ضرار تفکیک قائل شده و بیان می کند: ضرر اختصاص به به نقص مالی و بدنی داشته و ضرار مختص به تضییق و حرج است.

بحث درباره مفهوم ضرر و ضرار بود. آقای سیستانی در پایان بحث ضرر، مطلبی را نقل کرده و در آن مناشته می کنند که ما آن را در بحث ضرار مطرح خواهیم کرد.

1اختصاص ضرر به نقص مالی و بدنی و ضرار به تضییق

آقای سیستانی در ادامه، ضرر را به معنای نقص دانسته و می فرماید:

هذا و قد يفصل في المقام فيقال: إن معنى المادة في المجرد و في باب الافعال أي في لفظ الضرر و الإضرار و تصاريفهما، هو النقص في الأموال و الأنفس كما هي أيضا مورد مقابله أي النفع فلا يطلق الضرر و الإضرار في موارد التضييق على الشخص و إحراجه بسلب حقه و إيذائه و نحو ذلك كما يشهد به العرف، و أما في باب المفاعلة كالضرار و المضارة فهو عكس ذلك، فإنه يستعمل في التضييق على الشخص و إيقاعه في الحرج و المشقة دون النقص، كما يظهر ذلك بملاحظة الموارد التي استعمل فيها هذا الباب في القرآن الكريم و الأحاديث الشريفة،..[1]

ایشان شواهدی را بر این تفصیل ارائه داده و در مقام پاسخ می فرماید: ملاحظه موارد استعمالات ضرر و اضرار شاهد بر بطلان این تفصیل است زیرا هم ضرر در موارد ایجاد تضییق و حرج به کار رفته و هم ضرار در موارد نقص استعمال دارد. ایشان در ادامه مثال هایی را برای این مطلب بیان کرده است.

2کلام مرحوم امام

به نظر می رسد عبارت آقای سیستانی ناظر به کلام مرحوم امام است. اگر ناظر به کلام مرحوم امام باشد، کلام ایشان درست منتقل نشده است. مرحوم امام دو نکته بیان کرده و برای هر دو به استعمالات استشهاد کرده است.

2.1نکته اول: عدم استعمال ضرر در نقص آبرویی

نکته اول ایشان این است که ضرر در هتک حیثیت و مانند آن استعمال نشده و نقص در عرض، ضرر نیست. این نکته به بحث حاضر ارتباطی نداشته و بسیاری از مثال های مذکور در کلام مرحوم امام ناظر به این نکته است. استعمال ضرر در قضیه سمره نیز به معنای ضیق و حرج است نه هتک حرمت. «أي هاتكاً للحرمة بدخوله منزل الأنصاري و نظره إلى أهله‌»[2]

2.2نکته دوم: غلبه استعمال ضرر در نقص مالی و نفسی و استعمال ضرار در تضییق

نکته دوم ایشان درباره فرق بین ضرر و اضرار است و در این باره می فرمایند:

ثم اعلم ان غالب استعمالات الضرر و الضر و الإضرار و سائر تصاريفهما هي في الضرر المالي و النفسيّ بخلاف الضرار و تصاريفه، فان استعمالها في التضييق و إيصال الحرج و المكروه و الكلفة شائع بل الظاهر غلبته فيها، و الظاهر ان غالب استعمال هذا الباب في القرآن الكريم انما يكون بهذه المعاني لا بمعنى الضرر المالي أو النفسيّ[3]

فاتضح مما ذكرنا ان الضرر في الحديث هو النقص في الأموال و الأنفس و الضرار فيه هو التضييق و التشديد و إيصال المكروه و الحرج،[4]

2.2.1امثله مرحوم امام

و لا يبعد ان يكون المضارة في قوله تعالى وَ لا تُضآرُّوهُنَّ لِتُضَيِّقُوا عَلَيْهِنَّ هي عدم إسكانهن في بيوت مناسبة لحالها ليقعن في المضيقة و هو أيضا يرجع إلى ما ذكرنا .... المقصود من التطويل الممل هو إثبات شيوع استعمال الضرار و تصاريفه في التضييق و إيصال المكروه و الحرج و التكلف و أمثالها...[5]

همانگونه که روشن است، تفریع لِتُضَيِّقُوا عَلَيْهِنَّ شاهد بر این است که لا تُضآرُّوهُنَّ در آیه شریفه « َ لا تُضآرُّوهُنَّ لِتُضَيِّقُوا عَلَيْهِنَّ» به معنای تضییق نیست. آقای سیستانی به این آیه استشهاد کرده بود که ضرر به معنای ضیق نیست.

هر چند در جلسات گذشته با توجیهاتی، امکان معنای کردن ضرر در آیه به تضییق را محتمل دانستیم اما این توجیه تنها در حد احتمال بوده و احتمال صحیحی نیست. بیان کردیم: احتمال دارد معنای آیه این باشد که هدف از تضییق بر زن، صرف تضییق نباشد. مانند این که خدا را دوست دارم چون دوست داشتنی است. آیه نیز می تواند به این معنا باشد که مرد بر زن تضییق کرده چون تضییق مطلوب او بوده و هدف دیگری نداشته است. اما همانگونه که روشن است این معنا خلاف ظاهر بوده و معنای ابتدایی آن مخالفت معنای ضرر با تضییق است.

2.2.2امثله آقای سیستانی

آقای سیستانی مثال هایی را برای نفی کلام مرحوم امام و اثبات استعمال ضرر در موارد ایجاد تضییق بیان کرده است.

2.2.2.1مثال اول: آیه شریفه لَنْ يَضُرُّوكُمْ إِلاَّ أَذى

اولین مثال این است: لَنْ يَضُرُّوكُمْ إِلاَّ أَذى‌[6] در آیه ضرر به معنای تضییق به کار رفته نه به معنای نقص در مال یا نفس به این تقریب که ایذاء مصداق ضرر شمرده شده در حالی که ایذاء ضرر مالی و نفسی نبوده و ایجاد حرج و سختی برای دیگران است پس معنای ضرر اعم است.

2.2.2.1.1متصل یا منقطع بودن استثناء در آیه شریفه

درباره این آیه شریفه بحثی قدیمی وجود دارد که آیا استثناء در این آیه متصل است یا منقطع؟

تا قبل از سید رضی کسی صریحا استثنای در آیه را متصل دانسته باشد. تا حد مراجعه بنده، برخی از قدما به این بحث نپرداخته و برخی به صراحت، استثنا را منقطع دانسته اند که عبارت آنها را از المعجم فی فقه لغه القرآن تحقیق گروه قرآن بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی نقل می کنم. در این کتاب ذیل ماده اذی عباراتی را از قدما نقل کرده است. در ج 2، ص: 19 ستون اول از فراء نقل می کند: قال الفراء: هو استثناء منقطع، و التقدير: لن يضروكم لكن أذى باللسان‌ بسیاری از قدما الا در استثنای منقطع را به معنای لکن می دانستند نه به صورت استثنای حقیقی. در ادامه بیان شده: و مثله الزجاج.

در معانی القرآن اخفش ج1، ص: 417 آمده است: و قال لن يضرّوكم إلّا أذى استثناء يخرج من أول الكلام. و هو كما روى يونس عن بعض العرب أنه قال: «ما أشتكي شيئا إلّا خيرا».

یخرج من اول الکلام به معنای منقطع بودن است بدین صورت که ابتدا خارج از کلام بوده است. سید رضی نقل کرده: استثناء منقطع عن اول الکلام. اخفش در ادامه مثال هایی از آیات که استثناء در آنها منقطع است را بیان کرده است.

طبری می نویسد: و هذا من الاستثناء المنقطع، الذي‌ هو مخالف‌ معنى‌ ما قبله، كما قيل ما اشتكى شيئا إلا خيرا،[7]

و من سأل عن معنى قوله تعالى: «لَنْ يَضُرُّوكُمْ إِلَّا أَذىً» الآية- 111، فقال: قد علمنا أن كل اذى ضرر، فكان تقدير الكلام لن يضروكم إلا ضررا، و هذا غير مستقيم و لا منتظم، بل هو متناقض متغاير![8]

مرحوم شیخ طوسی در تبیان این مطلب را از بلخی و طبری نقل کرده و می نویسد: و قال البلخي، و الطبري الاستثناء منقطع هاهنا، لأن الأذى ليس من الضرر في شي‌ء،[9]

خلاصه عبارت حقائق التأویل در التبیان وارد شده و احتمال دارد از منبع مشترکی اخذ کرده باشند. ظاهر عبارت سید رضی نقل عبارت از علمای قبل است. شنیدم عمده مطالب تبیان برگرفته از تفسیر مصابیح وزیر مغربی است. این تفسیر چاپ نشده و گویا نسخه ای از آن در کتابخانه آقای سبحانی موجود است که ایشان مقاله ای درباره مؤلف این تفسیر نوشته است. آقای مرتضی کریمی در صدد تصحیح این کتاب بوده و در مقاله ای می نویسد: تفسیر تبیان خیلی از مواقع برگرفته از تفسیر مصابیح است . اما مثال هایی که ایشان برای این ادعا بیان کرده، روشن نبوده و باید به خود تفسیر مصباح رجوع کرد.

در این که شیخ طوسی کتاب وزیر مغربی را در اختیار داشته، شکی نبوده و در بسیاری از موارد تصریح به اخذ از کتاب وزیر مغربی کرده است. وزیر مغربی نوه دختری نعمانی است و بنده به تناسب نعمانی، در مقاله ای که درباره نعمانی نوشته ام، تمام مواردی که شیخ طوسی در تبیان از وزیر مغربی را نقل کرده، جمع آوری کردم که با تعبیر حسین بن علی مغربی حدود 50 نقل دارد. البته مدعای آقای کریمی این است که شیرازه اصلی کتاب التبیان، مصابیح وزیر مغربی است.

احتمال دارد المحققون من العلماء که سید رضی نقل کرده، وزیر مغربی بوده و عبارت شیخ طوسی در تبیان نیز چکیده آن باشد.

مرحوم شیخ طوسی می نویسد:

موقع المصدر الاول به معنای مفعول مطلق بودن است و ایشان توضیح می دهد: این آیه با مثال ما اشتکی الا خیرا و مانند آن متفاوت است زیرا در مورد بحث، مسثنی در مستثنی منه داخل بوده و نمی تواند منقطع باشد.

فخر رازی شبیه عبارت شیخ طوسی داشته و روشن است ایشان این عبارات را یا در التبیان یا در منبع اصلی دیده است. اما بعید به نظر می رسید فخر رازی از مصابیح وزیر مغربی اخذ کرده باشد. ایشان می نویسد:

و من الناس من قال: إن قوله‌ إِلَّا أَذىً‌ استثناء منقطع و هو بعيد، لأن كل الوجوه المذكورة يوجب وقوع الغم في قلوب المسلمين و الغم‌ ضرر،[10]

باید دقت داشت: گاه مفهوم ضرر روشن است که مثلا درباره موارد غم و آزاری لسانی صدق می کند و به همین دلیل استثناء متصل است، این سخن می تواند صحیح باشد. اما آیا به ظهور آیه در استثنای متصل بودن می توان تمسک کرده و گفت: ضرر شامل آزار لسانی می شود؟ در جلسه آینده در این باره بحث خواهیم کرد.