< فهرست دروس

درس خارج فقه آیت الله سبحانی

کتاب الحدود و التعزیرات

90/02/24

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: موارد تعزیر

التاسع عشر: یجوز للإنسان أن یدفع عن نفسه أو ما یتعلق به من مال و غیره، الدابّة الصائلة، فلو تلفت بدفعه مع توقف الحفظ علیه فلا ضمان علیه.

 یکی از مواردی که تعزیر دارد، اما حد ندارد،‌جایی است که حیوانی به شما حمله کند و شما از خود دفاع کنید و در مقام دفاع نقصی به حیوان وارد کنید و یا او را از ببرید، ضامن نیستید - الدابّة‌ الصائلة، دابة صائلة ممکن است اسب باشد یا غیر اسب باشد مانند گاو و شتر- چرا ضمان ندارد؟ چون به عهده صاحب دابة است که او را حفظ کند و اجازه ندهد بر اینکه حمله کند، از اینکه او را از محلش بیرون کشیده و تصاحب نکرده، قهراً اگر ضرری به دیگری برساند و دیگری از خودش دفاع کند و در مقام دفاع، جرحی به او وارد کند یا او را از بین ببرد، مسلماً ضمانی در کار نیست.

دیدگاه ابوحنیفه

  فقط ابوحنیفه گفته بر اینکه اگر اتلاف کند (با ضمان) اشکالی ندارد، فقط در این میان ابوحنیفه است که می‌گوید ضمان دارد، اما سایر فقها قائل به ضمان نیستند و می‌گویند اگر حیوانی قصد جان شما را کند یا قصد چیزی را کند که مربوط به شماست و بخواهد او را از بین ببرد، و شما دفاع کنید و او را بکشید یا مجروح کنید، ضامن نیستید. چرا؟ چون باید صاحبش جلوی این کار را بگیرد،‌اینکه او را یله و رها کرده است، مقصر اوست.

 العشرون: لو عضّ علی ید إنسان ظلماً، فانتزع یده فسقطت اسنان العاضّ بذلک، فلا قود و لا دیة و کانت هدراً.

 مورد دیگری که فقط تعزیر دارد نه حد، جایی است که کسی با دندانش دست دیگری را گاز بگیرد و او دست خودش را بکشد و این کشیدن سبب بشود که دندان او از بیخ بیرون بیاید، این شخص ضامن دندان او نیست، چون او در مقام دفاع از خودش است.قال رسول الله:« لیس لعرق ظالم حق» این یکی از قواعد فقهیه است، این آدم ریشه ظالمی دارد و می‌خواهد بر من تجاوز کند،قهراً من ظالم نیستم.

الحادی والعشرون: لو تعدّی کلّ من رجلین علی آخر ضمن کل منهما ما جناه علی الأخر، و لو کفّ أحدهما فصال الآخر و قصد الکافّ الدفع عن نفسه فلا ضمان علیه.

 از مواردی که باز ضمان نیست، جایی است که دونفر آدم عصبانی با همدیگر درگیر هستند و به جان همدیگر افتاده‌اند، هر کدام به دیگری جرحی وارد می‌کند؟ هر کدام ضامن جنایتی است که به دیگری وارد کرده است.

 بنابراین، اگر دو نفر در مقام دعوا با همدیگر درگیر شدند و به جان همدیگر افتادند و صدمه‌ای به همدیگر وارد کردند، هر کدام شان ضامن جنایتی است که به طرف مقابل وارد کرده است.

 بله! اگر دو نفر با همدیگر درگیر شدند و به جان همدیگر افتادند، منتها یکی در وسط دعوا دست کشید، ولی دیگری به حمله‌ی خودش ادامه داد، در اینجا فقط ادامه دهنده ضامن است، نه آن کس که در وسط در گیری دست از دعوا کشیده است.

الثانی و العشرون: لو تجارح إثنان و ادعی کلّ منهما أنّه قصد الدفع عن نفسه، فإن حلف أحدهما دون الآخر، و إن حلفا معاً ضمن کلّ منهما جنایته.

  حال اگر دو نفر با همدیگر درگیر شدند و هر کدام به دیگری صدمه رساند، منتها هرکدام ادعا می‌کند که در مقام دفاع این کار را کرده است، یعنی هر کدام می‌خواهد تقصیر را به گردن دیگری بیندازد. اینجا چه باید کرد؟

 اگر هردو قسم خوردند یا هردو نکول کردند، هر کدام ضامن جنایت و جرحی است که بر دیگری وارد کرده است.

 اما اگر یکی قسم خورد، ولی دیگری قسم نخورد، آن کس که قسم نخورده ضامن است نه دیگری.

 این مواردی که بیان شد، مرحوم آیة الله خوئی تتبع کرده بودند، ولی یک موارد دیگری است که من خودم شخصاً تتبع کرده‌ام که تعزیر است، اما حد نیست و آنها عبارتند از:

1: تعزیر الزوج إذا وطء زوجته بعد إفضائها. الجواهر: 29/425.

 اگر «مرد» کاری بکند که زن افضاء بشود، یعنی مجرای بول با مجرای غائط یکی بشوند، مرد دیگر حق مجامعت را با این زن ندارد و اگر مجامعت کند تعزیر دارد نه حد.

2: التعزیر بالاستمتاع بالأجنبیة بما دون الفرج.

  الجواهر: 41/289-291.

 حال اگر کسی با دختری که محرم نیست، رابطه بر قرار کند و از او استمتاع و بهره برداری جنسی کند، بدون اینکه دخول صورت بگیرد، که در زمان ما این قضیه خیلی زیاد اتفاق می‌افتد. این کار حد ندارد، اما تعزیر ندارد.

3: تعزیر من قبل غلاماً بشهوة. الجواهر: 41/386-387.

 هرگاه کسی، پسر بچه‌ای را از روی شهوت ببوسد، این باز حد ندارد، اما تعزیر دارد.

4: تعزیر المقرّ بالقیادة مرّة واحدة. الجواهر: 41/399-400.

 اگر شخصی اقرار به قیادت کند و بگوید من قیادت کرده‌ام، منتها یک بار اقرار کند نه دو بار، بنا بر اینکه در قیادت دوبار اقرار شرط است. چون إقرار العقلاء علی أنفسهم جائز، این آدم مرتکب گناه شده، هر چند حد ندارد، ولی تعزیر دارد.

  بله! اگر دوبار اقرار به قیادت کند، حد دارد و حدش را در مباحث گذشته خواندیم.

5: تعزیر القاذف بالألفاظ المزریة و المکروهة. الجواهر: 41/409-412.

  هرگاه کسی نسبت به دیگری الفاظی را به زبان جاری ‌کند که او را دل چرکین می‌کند و از چشم مردم می‌اندازد یا او را خجل و شرمنده می‌کند، هر چند حد آور نیست، چون بعضی کلمات حد آور است، یعنی اگر کسی آن کلمات را در باره دیگران به کار ببرد، حتماً حد دارد، مثلاً اگر به دیگری بگوید: یا لاطی، یا زانی، این کلمات حد آورند ، اما بعضی از کلمات حد آور نیستند، ولی در عین حال طرف را شرمنده و خجل می‌کند، این هر چند حد ندارد، اما تعزیر دارد،‌چون نسبت به یک مؤمنی بی احترامی کرده است.

6: تعزیر الصبی الممیز و المجنون لو قذف مسلماً. الجواهر: 41/413-414.

 اگر یک بچه‌ای ممیز چهارده ساله، به یک جوان بیست ساله بگوید: یا واطی یا زانی، این بچه حد ندارد چون رفع القلم عن الثلاثة، الصبیّ و المجنون و ...، اما تعزیر دارد. مجنون هم اگر با تعزیر ادب می‌شود، او نیز تعزیر می‌شود.

7: تعزیر القاذف مع إحصان المقذوف. الجواهر: 41/417-418.

 اگر «شخص» یک انسان محترمی را قذف کند که جامعه این نسبت را از او در مورد این شخص قبول نمی‌کنند، یعنی اتهامی به او می‌بندد که به او نمی‌چسبد، اتهام زننده تعزیر می‌شود، اما حد ندارد، چون حد قذف مال جایی است که اتهام به طرف بچسبد و واقعاً او را متهم کند.

8: تعزیر قاذف المسلم إذا کانت اُمُّه کافرة أو أمة. الجواهر: 41/418-419.

 هرگاه «شخص» به مسلمانی که مادرش کافرة یا امة و کنیز است بگوید :یابن الزانیة، ای زنا زاده، مسلماً در اینجا طرف قذف مسلمان نیست بلکه طرف قذف مادرش است که یا کافرة است و یا أمة. اینجا مادر حق شکایت دارد نه پسر. ولی چون مادر یا کافرة و یا امة است، فلذا حد جاری نمی‌شود، اما تعزیر دارد. چرا؟ چون پسر را با این قذفش منکوب کرده است.

9: تعزیر الأب إذا قذف ولده. الجواهر: 41/419-420.

 اگر پدری،‌ به پسرش بگوید‌: یا زانی، یا واطی، ای زناکار و لواط کار، این تعزیر دارد، اما حد ندارد. چرا؟ چون اگر پدری، پسرش را بکشد، او را بخاطر پسر نمی‌کشند و قصاص نمی‌کنند، پس در اینجا به طریق اولی نمی‌شود او را بخاطر پسر حد بزنند،‌منتها تعزیر دارد، یعنی پدر هم یله رها نیست، بلکه باید تعزیر بشود.

:10 تعزیر الأب لو قذف زوجته المیّتة و لا وارث لها إلا ولده. الجواهر: 41/420.

 هرگاه مردی،‌ به زنش (که مرده است) نسبت زنا بدهد و بگوید این زن و همسر من که مرده یک زن زناکار بود. مرده که نمی‌تواند طرح دعوا کند و از خودش دفاع نماید، خودش هم که شوهر است، قهراً آن کسی که می‌تواند طرح دعوا کند پسرش است، پسر هم که نمی‌تواند در اینجا به ضرر پدر طرح دعوا کند،‌حضرت فرمود:« لا یمکن أن یحبس الوالد لأجل الولد».

11: تعزیر المتقاذفین. الجواهر: 41/422-423.

 هر گاه دو نفر به همدیگر نسبت زنا یا لواط بدهند، یعنی زید نسبت زنا به عمرو می‌دهد، عمرو هم نسبت زنا به زید می‌دهد، در اینجا هیچکدام شان حد ندارند، منتها هردو تعزیر می‌شوند.

12: تعزیر الساحر الکافر. الجواهر: 41/442-443.

 ساحر مسلمان کشته می‌شود، اما ساحر کافر تعزیر می‌ شود نه کشته.

 13: تعزیر المسلم إذا قتل الکافر المستأمن. الجواهر: 42/150-155.

 هرگاه مسلمانی، کافر مستأمن را بکشد، یعنی کافری که در أمن مسلمانان آمده، تعزیر می‌شود.

« وَإِنْ أَحَدٌ مِّنَ الْمُشْرِكِينَ اسْتَجَارَكَ فَأَجِرْهُ حَتَّىٰ يَسْمَعَ كَلَامَ اللَّـهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَّا يَعْلَمُونَ» التوبة: ٦،

14: تعزیر مستوفی القصاص بالآلة الکالّة کند-. الجواهر: 42/296.

 هرگاه میر غضب و جلاد، کسی را با کارد و چاقوی کند به عنوان قصاص ذبح کند، این تعزیر دارد، چون کارد کند سبب اذیت طرف شده فلذا تعزیر دارد.

  اینها نمونه های بود که ما بیان کردیم و شاید موارد بیش از اینها باشد، منتها نیاز به تتبع دارد.

کتاب القصاص

 ما در کتاب قصاص محور کتاب تحریر الوسیلة حضرت امام را قرار دادیم، چون این کتاب مشتمل بر مسائل روز است که این مسائل در شرائع نیامده است.

قصاص از نظر لعت

 کلمه‌ی قصاص مصدر است و دارای دو معناست:

الف: «قصّ، یقصّ و قصاصاً» به معنای پیروی و دنبال کردن است، مادر حصرت موسی به خواهر موسی گفت:

« وَقَالَتْ لِأُخْتِهِ قُصِّيهِ فَبَصُرَتْ بِهِ عَن جُنُبٍ وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ» ﴿القصص: ١١،

 کلمه‌ی «قصّ» در این آیه شریف امر است، چون خطاب به زن است فلذا « قُصِّيهِ» مؤنث آمده است. « قُصِّيهِ» یعنی پیگیری کن، قضیه را دنبال کن.

 به بیان دیگر حال که ما فرزند خود را در جعبه و تابوت نهادیم و به دریا انداختیم، برو دنبال کن و پیگیری نما و ببین که آل فرعون او را گرفت یا نگرفت؟

 قصاص از ماده «قصّ، یقصّ و قصاصاً» گرفته شده و به معنای پیگیری است، کأنّه و رثه‌ی مقتول خون پدر را تعقیب می‌کنند و پیگیری می‌نمایند.

ب: برخی گفته‌اند‌ کلمه‌ی «قصّ، یقصّ و قصاصاً» به معنای قطع کردن است نه به معنای پیگیری، چرا؟ زیرا اولیای دم، آنچه را که او بریده، آنها هم می‌برند، اگر جرح وارد کرده، اینها هم جرح می‌کنند، اگر کشته، اینها هم می‌کشند. این دو معنای لغوی قصاص است، بستگی به افراد دارد که کدام را انتخاب می‌کنند.

معنای اصطلاحی قصاص

 ولی ما با معنای لغوی کار نداریم، بلکه می‌خواهیم معنای اصطلاحی آن را بررسی کنیم.

 معنای اصطلاحی قصاص، همان انتقام است، قرآن می‌فرماید:

« وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ» البقرة/١٧٩،

 در کتاب مطول می‌گوید این آیه در مقابل یک مثلی وارد شده که در زبان عرب بود، یعنی در زبان عرب همین مضمون را با یک الفاظ دیگری بیان می‌کردند و می‌گفتند:

«القتل أنفی للقتل»، قتل، قتل را نفی می‌کند.

 در زبان فارسی می‌گویند:« خون، خون را می‌شوید».

 ولی قرآن تعبیر بهتر و زیباتر دارد و می‌فرماید: « وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»

 به بیان دیگر:‌ زندگی در دل مرگ است،« وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ» یعنی اگر او (قاتل) را بکشید، در دل مرگ، زندگی است، یعنی در ادبیات امروزی می‌گویند که زندگی در دل مرگ است.

 ما وقتی که برای آیة‌ الله بروجردی زندگینامه نوشتیم،‌ این عنوان را انتخاب کردیم:

« زندگی در دل مرگ»

 قرآن می‌فرماید: در دل مرگ زندگی و حیات است، یعنی در این کشتن و قصاص حیات است، چطور؟ چون با کشتن یکی، جامعه حیات پیدا می‌کند، یعنی باعث می‌شود که کسی هوس کشتن دیگران را نکند. اگر یک نفر را بکشیم، در واقع صد ها نفر را زنده نگهداشتیم، چون اگر ببینند که در یک جامعه قانون جاری نیست، همه قانون شکنی می‌کنند « وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»

 مراد از کلمه‌ی « لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ» چیست؟ یعنی لعلّکم تحترزون عن القتل و عمّا یوجب القصاص.

 آیه دیگر می‌فرماید:

« يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى ۖ الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالْأُنثَىٰ بِالْأُنثَىٰ ۚ فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَدَاءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسَانٍ ۗ ذَٰلِكَ تَخْفِيفٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَرَحْمَةٌ ۗ فَمَنِ اعْتَدَىٰ بَعْدَ ذَٰلِكَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ» البقرة/١٧٨،

«فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ» این دو ضمیر به «ولی الدّم» بر می‌گردد در صورتی که به «ولی الدم» دیة بدهند، «فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ» اگر دیه دادند، از معروف پیروی کنند، یعنی در خواست بیشتر نکنند. آنگاه می‌فرماید:

« وَأَدَاءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسَانٍ ۗ» از طرف دیگر خانواده قاتل هم سوء استفاده نکنند، یعنی در پرداخت دیه سهل انگاری نکنند، نه آن طرف خلاف معروف رفتار کنند ،یعنی بیشتر از حق شان نخواهند، این طرف هم نباید در پرداخت دیه امروز و فردا کنند، بلکه با نیکی دیه را بپردازند، یعنی اگر دارند، آن را فوراً بدهند.

 آیه در واقع تکلیف هردو طرف را معین می‌کند و می‌فرماید: آن طرف بیشتر نخواهد، این طرف هم معطل نکند و امروز و فردا ننماید.

 از این آیه معلوم می‌شود که شرع مقدس هم قصاص را تشریع کرده و هم دیه را. قصاص را تشریع کرده، چون قرآن می‌فرماید:

« وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»

 یا می‌فرماید: « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى ۖ»

 دیه را نیز تشریع کرده است، چون در ذیل آیه می‌فرماید:

فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَدَاءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسَانٍ ۗ ذَٰلِكَ تَخْفِيفٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَرَحْمَةٌ ۗ فَمَنِ اعْتَدَىٰ بَعْدَ ذَٰلِكَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ»

 چون می‌گوید از معروف پیروی کند، یعنی زیاده طلب نباشد، آن دیگری هم «وَأَدَاءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسَانٍ» ۗ دیه را به نیکی بپردازد، یعنی معطل نکند.« ذَٰلِكَ تَخْفِيفٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَرَحْمَةٌ»، کلمه‌ی «ذلک» ظاهراً به دیه بر می‌گردد نه به قصاص و نه به هردو،(یعنی قصاص و دیه) هردو را تشریع کرده است، هم قصاص را و هم دیه را. هر گاه کسی از این حد تجاوز کند، دچار عذاب درناک خواهد شد

«فَمَنِ اعْتَدَىٰ بَعْدَ ذَٰلِكَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ».

نکته

 قرآن می‌فرماید: « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى ۖ»

  چرا کلمه‌ی « كُتِبَ » را به کار می‌برد؟

 این در واقع در ردّ افکار امروز است که می‌خواهند قصاص را بر دارند، قصاص به معنای قتل را، قرآن می‌فرماید قصاص الزامی است، هر کجا اسلام کلمه‌ی« كُتِبَ »را به کار ببرد، یعنی نوشته شده و قابل تغییر و تبدیل نیست.

 بنابراین، کسانی که بخواهند قصاص را در اسلام انکار کنند، قرآن با آنها مبارزه می‌کند.

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo