< فهرست دروس

درس خارج فقه آیت الله سبحانی

94/12/16

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: منجزات مریض

طائفه‌ای که فعلا در آن هستیم، سه صحیحه دارد و یک خبر، سه صحیحه را در جلسه گذشته خواندیم و در این جلسه ‌خبر را می‌خوانیم، علت اینکه گفتیم خبر است، چون علی بن حمزه بطائینی در سند روایت است.

البته آقایان می‌گویند این خبر است، ولی ما باید ببینیم که ایشان این روایت را کی نقل کرده است؟ اگر در موقع واقفی بودن و انحرافش نقل کرده، مسلّماً حجت نیست، اما اگر قبل از واقفی بودن و انحرافش نقل کرده در این صورت حجت است.

از کجا بفهمیم که قبل از انحرافش نقل کرده یا بعد از انحرافش؟

‌از راوی قبلی می‌توان به دست آورد که کی نقل کرده، آیا قبل از انحراف یا بعد از واقفی شدن و انحرافش؟ حاصل روایت این است که مردی، هنگام مرگش دوتا کار کرده، یکی اینکه غلامی را آزاد کرده (أعتق غلاماً) و یک وصیت هم کرده، یعنی هم غلامی را آزاد کرده و هم وصیت کرده، اما ثلثش وافی به هر دوتایش نیست، در اینجا چه باید کرد؟

‌حضرت می‌فرماید اول عتق را جلو بیندازید، اگر باقی مانده نسبت به وصیت وافی شد و رسید که چه بهتر، و اگر وافی نشد و نرسید، مشکلی نیست.

اگر واقعاً روایت به همین روانی باشد که من عرض کردم،‌ نباید در آن شک کرد، یعنی این آدم دو کار را انجام می‌دهد:

الف؛ عتق می‌کند. ب؛‌وصیت می‌کند. ضمناً خودش می‌گوید که ثلث وافی به دوتایش نیست، چه باید کرد؟

امام می‌فرماید: عتق را از ثلث آزاد کنید، اگر هم برای وصیت از ثلث رسید، اشکالی ندارد، روایات صاف است، ولی در وسط یکدانه مشکلی وجود دارد که ظهور این روایت را کمی متزلزل می‌کند:

متن روایت

1: وَ عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: «إِنْ أَعْتَقَ رَجُلٌ عِنْدَ مَوْتِهِ خَادِماً لَهُ ثُمَّ أَوْصَى بِوَصِيَّةٍ أُخْرَى أُعْتِقَتِ الْخَادِمُ مِنْ ثُلُثِهِ وَ أُلْغِيَتِ الْوَصِيَّةُ إِلَّا أَنْ يَفْضُلَ مِنَ الثُّلُثِ مَا يَبْلُغُ الْوَصِيَّة»[1] .

آنچه در این حدیث مشکل ایجاد کرده،‌کلمه‌« أُخْرَى» است، این نشان می‌دهد که اولی هم وصیت بوده، چون اگر اولی وصیت نبود، کلمه « ثُمَّ أَوْصَى بِوَصِيَّةٍ أُخْرَى» معنی نداشت، امام فرمود: «أُعْتِقَتِ الْخَادِمُ مِنْ ثُلُثِهِ وَ أُلْغِيَتِ الْوَصِيَّةُ إِلَّا أَنْ يَفْضُلَ مِنَ الثُّلُثِ مَا يَبْلُغُ الْوَصِيَّة»، بقیه روایت با ما هماهنگ است، مشکل فقط کلمه «أُخْرَى» است که در جمله «ثُمَّ أَوْصَى بِوَصِيَّةٍ أُخْرَى» آمده است.

جواب از اشکال

ولی ما از این مشکل دو جواب می‌دهیم:

جواب اول

جواب اول این است که ممکن است این از قبیل مشاکله باشد، مشاکله این است که انسان مطلب دیگری را به زبان جاری بگوید، مثلاً یک نفر به شما می‌گوید: فلانی! امر بفرمایید که من برای شما یک غذا بپزم، شما در جوابش می‌گویید: به جای غذا،‌یک قبا برای من بپزید، و حال آنکه قبا دوختنی است نه پختنی، ولی چون که آن آدم کلمه پختن را به کار برده، شما هم دوختن را با کلمه پختن گفته‌اید، در مطول چنین آمده است:

قالوا اقترح شیئاً نجد لک طبخه **** قلت اطبخوا لی جبّة و قمیصاً

بگوییم در «ما نحن فیه» هم اگر اولی را وصیت شمرده، این از باب مشاکله است، و الا اولی وصیت نیست، بلکه اولی منجز است و دومی معلق، اگر هردو را وصیت گفته، این از باب مشاکله است، یعنی اگر اولی را هم در دومی داخل کرده، این از باب مشاکله است،. در زبان عرب مشاکله خیلی زیاد است.

جواب دوم

این جواب از آیت الله بروجردی است که می‌گوید در بسیاری از روایات اقرار را وصیت خوانده‌اند، و حال آنکه اقرار وصیت نیست، می‌گویند هنگام مردن اقرار کرد که به فلان کس بدهکارم، می‌گویند أوصی، و حال آنکه اقرار وصیت نیست، وصیت بعد الموت است، این آدم می‌گوید من بدهکارم، در روایات ما، بسیاری از اقرار ها، وصیت خوانده شده، معلوم می‌شود که زبان عرب در به کار بردن کلمه وصیت خیلی قید و بندی لغت نبوده‌اند، فلذا به اقرار هم وصیت می‌گفتند،‌ در این روایت هم طرف که می‌گوید: أعتق، وصیت است و حال آنکه وصیت نیست.

این حدیث را دیگری هم نقل کرده است

و رواه الشیخ عن کتاب محمد بن علی بن محبوب بالسند الموجود فی «الکافی» مع اختلاف یسیر فی متنه: عن أبی عبد الله ع قال: « عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنْ أَعْتَقَ رَجُلٌ عِنْدَ مَوْتِهِ خَادِماً لَهُ ثُمَّ أَوْصَى بِوَصِيَّةٍ أُخْرَى أُلْقِيَتِ الْوَصِيَّةُ وَ أُعْتِقَتِ الْجَارِيَةُ مِنْ ثُلُثِهِ إِلَّا أَنْ يَفْضُلَ مِنْ ثُلُثِهِ مَا يَبْلُغُ الْوَصِيَّةَ»[2] .

و الاستدلال بالروایة علی ثبوت أمرین ماضین:

1؛ العتق منجز و الآخر معلّق.

2؛ السؤال مرکّز علی عدم وفاء الثلث بهما.

أمّا الأمر الأوّل: فربّما یحتمل أن یکون المورد من باب الوصیّة، بشهادة قوله: «ثمّ أوصی بوصیّة أخری» و کلا الأمرین کانا من باب الوصیّة، لکن تقدیم العتق علی الأمر الثانی لأجل تقدّم الإیصاء بالعتق، بشهادة لفظة «ثمّ».

مستشکل می‌گوید اگر هردو از باب وصیت است چرا عتق را جلو می‌اندازد؟

قانون کلی است در وصیت، اگر مال به همه وافی نباشد، اولی را جلو می‌اندازد و در اینجا هم اولی عتق است.

یمکن أن یجاب: إنّ العتق کان منجّزاً و الثانیة معلّقة، و أمّا التعبیر بلفظة «بوصیّة أخری» فهو: إمّا من باب المشاکلة فی التعبیر حیث عبّر عن العتق أیضاً بالوصیة لوقوعه فی مصاحبتها کقول القائل:

قالوا اقترح شیئاً نجد لک طبخه **** قلت اطبخوا لی جبّة و قمیصاً

اینکه هردو را وصیت می‌شمارد، این از باب مشاکله است، اولی وصیت نیست، دومی وصیت است، اگر هردو را وصیت می‌شمارد، این از باب مشاکله است.

و یؤیّد ذلک ذیل الحدیث: « إِلَّا أَنْ يَفْضُلَ مِنَ الثُّلُثِ مَا يَبْلُغُ الْوَصِيَّة» الظاهر فی کون الثانی فقط من مقولة الوصیّة ألّا أن یقدّر لفظة «الأخری» و هو خلاف الظاهر.

أو من باب استعمال الوصیّة فی کلّ ما یقوم به الرّجل قبل موته من منجّز و معلّق و قد کان هذا الاستعمال رائجاً، نظیر:

1: مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ أَبِي عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ قَالَ: « سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ أَوْصَى لِبَعْضِ وَرَثَتِهِ أَنَّ لَهُ عَلَيْهِ دَيْناً فَقَالَ إِنْ كَانَ الْمَيِّتُ مَرْضِيّاً فَأَعْطِهِ الَّذِي أَوْصَى لَه‌»[3] .

فکان ما أوصی به إقرار و سمّاه الإمام الوصیّة.

 

2: عَنْ أَبِي أَيُّوبَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع: « فِي رَجُلٍ أَوْصَى لِبَعْضِ وَرَثَتِهِ أَنَّ لَهُ عَلَيْهِ دَيْناً فَقَالَ إِنْ كَانَ الْمَيِّتُ مَرْضِيّاً فَأَعْطِهِ الَّذِي أَوْصَى لَهُ »[4] .

تری أنّه وصف الإقرار بالوصیّة.

3: عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ:«سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ مَعَهُ مَالُ مُضَارَبَةٍ فَمَاتَ وَ عَلَيْهِ دَيْنٌ وَ أَوْصَى أَنَّ هَذَا الَّذِي تَرَكَ لِأَهْلِ الْمُضَارَبَةِ أَ يَجُوزُ ذَلِكَ قَالَ نَعَمْ إِذَا كَانَ مُصَدَّقاً»[5] .

و أمّا الأمر الثانی: فإنّ قوله: « إِلَّا أَنْ يَفْضُلَ مِن ثلثه» صریح فی صرف مقدرا منه فی غیر مورد الإیصاء و لیس هو إلّا العتق فلو بقی شیء یصرف فی الوصیّة.

الطائفة الخامسة: عتق من علیه دین

مردی، یکدانه غلام دارد که ارزشش ششصد درهم می‌باشد، این غلام را آزاد می‌کند، اتفاقاً به بازار هم سه صد درهم بدهکار است، در اینجا چه کنیم؟ از این طرف آزاد کرده از آنطرف هم سه صد درهم بدهکار است، قیمت غلام هم ششصد درهم است، حضرت در اینجا می فرماید این عبد آزاد می‌شود، ولی باید کار کند، سه صد درهم جهت دین بدهد، آن سه صد درهم از اصل است، سه صد درهم دیگر باقی می‌ماند، دویست درهم هم به ورثه بدهد، صد درهم مال خودش است که آزاد کرده ، معلوم می‌شود این سبک که آزاد کرد، فقط اثرش در ثلث است، فقط در ثلث اثر گذاشت،‌این عبد ششصد درهم قیمتش است، سه صد درهم هم با بازار بدهکار است، این عبد باید کار کند تا ششصد درهم به دست بیاورد، سه صد درهم به بازار بدهد، می‌ماند سه درهم،‌ یک ثلثش مال میت است،‌ صد درهم مال خودش است که آزاد شده، دویست درهم هم ترکه است که باید به ورثه بدهد، معلوم می‌شود که عتق این آدم از ثلث است، به دلیل اینکه حضرت نفرمود: سه صد درهم مال بازار، سه صد درهم هم مال خود آزادی، اگر بگوییم از اصل است، این عبد فقط باید فعالیت کند، سه صد درهم به بازار بدهد، بقیه مال خودش است، اما فعالیتش خیلی زیاد است، سه درهم به بازار می‌دهد، دویست درهم هم به ورثه می‌دهد، صد درهم مال خودش است، معلوم می‌شود منجز بودن این آدم از ثلث است و الا اگر اصل بود، باید فعالیتش فقط در سه صد درهم باشد که دین مردم رابدهد و بقیه آزاد بشود.

دلّت الموثّقة التالیة علی أنّة إذا أعتق المولی عبده و لم یکن له مال غیر المعتق و کان علیه دین بقدر قیمته أو أقلّ منه، ینفّذ قدر ثلث الزائد علی الدین، و عندئذ یحکیم علی العبد بالحرّیة و یستسعی العبد فی حق الغریم و ثلثی الورثة: مثلاً إذا أعتق عبداً قیمته ستّمائة درهم، و کان علیه دین ثلاثمائة درهم و لم یترک شیئاً، فلو أخرج حق الغریم – أعنی: الدین – یبقی للورثة ثلاثمائة درهم فینفّذ العتق من ثلثه – أعنی: مائة درهم – و هو بالنسبة إلی قیمة الکلّ، سدسه فتکون النتیجة ینعتق منه سدسه و یستسعی للغریم، نصف القیمة، و للورثة، ثلثی الباقی، أعنی مائتی درهم، و هذه الروایة صریحة فی أنّ المنجّز، یخرج من الثلث لا من الأصل و إلّا کان اللازم – بعد إخراج الدین – انعتاق نصفه و کان اللازم علیه أن یستسعی فی نصف قیمته للغرماء فقط دون أن یستسعی للورثة.

نعم یبقی الإشکال فی ما هو الوجه فی هذا الشرط من کون قیمته ضعف دینه أو أقلّ، و إلیک ما ورد فی المقام:

1: عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ ع: « يَقُولُ فِي رَجُلٍ أَعْتَقَ مَمْلُوكاً وَ قَدْ حَضَرَهُ الْمَوْتُ وَ أَشْهَدَ لَهُ بِذَلِكَ وَ قِيمَتُهُ سِتُّمِائَةِ دِرْهَمٍ وَ عَلَيْهِ دَيْنٌ ثَلَاثُمِائَةِ دِرْهَمٍ وَ لَمْ يَتْرُكْ شَيْئاً غَيْرَهُ قَالَ يُعْتِقُ مِنْهُ سُدُسَهُ لِأَنَّهُ إِنَّمَا لَهُ مِنْهُ ثَلَاثُمِائَةِ دِرْهَمٍ (وَ يَقْضِي عَنْهُ ثَلَاثَمِائَةِ دِرْهَمٍ وَ لَهُ مِنَ الثَّلَاثِمِائَةِ ثُلُثُهَا» وَ لَهُ السُّدُسُ مِنَ الْجَمِيع‌»[6] .

 


BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo