موضوع: شرائط موقوف علیه

بحث در این بود که هرگاه جناب «واقف» مالی را بر مسلمین وقف کند، چه باید کرد؟

ما در مقام جواب گفتیم: گروهی می گویند هر کس که کلمه «لا اله إلّا الله» را به زبان جاری کرد و شهادت بر نبوت پیامبر اکرم داد، کافی است که از وقف سهمی داشته باشد.

ولی مرحوم اسکافی بر این نظریه حمله کرده و فرموده این مطلب مورد پذیرش اصحاب ما نیست. چرا؟ زیرا وقف در حقیقت یکنوع تقرب است، دادن وقف به کسانی که دشمن اهل بیت ع هستند معنی ندارد، ولذا ما مسأله را چند صورت کردیم.

1: یک موقع این آدم (واقف) بر مسلمان واقعی وقف کرده- ما کار به عقیده خود واقف نداریم- البته باید به کسانی بدهند که محکوم به کفر نیستند مانند: خوارج، مجسمه، نواصب، غلات و مرتد، هر چند این آدم خیال کند که اینها مسلمان هستند، ولی ما عرض کردیم این خطا در تطبیق است، این آدم بر مسلمان واقعی وقف کرده و ما هم باید بر مسلمان واقعی بدهیم.

2: گاهی می دانیم که این آدم بر کسانی وقف کرده که مذهبش با مذهب او یکی باشد، اگر این گونه باشد، باید به آن مسلمانی بدهیم که مذهبش با مذهب او یکی است، اگر سنی بوده، بر سنی می دهیم، و اگر شیعه بوده بر شیعه می دهیم.

پس اگر بر مسلمان واقعی وقف کرده، ما باید بر مسلمان واقعی بدهیم هر چند عقیده این آدم اعم باشد.

اما اگر این آدم کسی را قصد کرده که مذهبش با او یکی باشد، در این فرض چنانچه خودش سنی باشد، باید به سنی بدهیم و اگر شیعه بوده باید به شیعه بدهیم.

3: اما اگر ندانستیم که این آدم (واقف) بر مسلمان واقعی وقف کرده، یا بر مطابق مذهب خود؟ اینجا باید از آن قواعد استفاده کنیم، یعنی عقیده این آدم قرینه است که بر هم مذهب خود وقف کرده و ما نیز باید به هم مذهبش بدهیم. ما عین این مطلب را در وقف بر فقرا بیان نمودیم و گفتیم اگر بر فقرا وقف کرده، ولی ما نفهمیدیم که بر کدام فقرا وقف کرده، باید حمل بر فقرای هم مذهبش کنیم و بگوییم بر فقرایی هم مذهبش وقف کرده است، منتها گفتیم که مالکی، حنبلی،‌ حنفی و شافعی در اینجا فرق نمی کند، همان گونه که در آنجا گفتیم مراد فقیر هم مذهب است، در اینجا نیز می گوییم مسلمان هم مذهب.

اشکال سید کاظم یزدی طباطبائی

مرحوم سید یزدی در کتاب خودش بر این مطلب اشکال کرده و فرموده: ما نمی توانیم ما نحن فیه را بر مسأله فقرا قیاس کنیم. چرا؟ چون در اینجا مذهب محدود است، مسلمانان محدود اند، یعنی شیعه با همه فرق خودش و هکذا سنی - با همه فرقی که دارد- محدود است.

اما فقرا نا محدود‌ هستند، یعنی فقرا بخاطر تشتت و کثرت شان، نمی شود همه را در نظر گرفت، فرق است بین آنجا و اینجا، در اینجا یکنوع محدودیت است، مذاهب اسلامی محدود است، اما در فقرا از نظر مذهب برای ما نامحدود است، من هر چه خواستم کلام ایشان را به یک صورت روشن تر بیان کنم، نشد، بنده تعجب می کنم که چرا ایشان یک چنین سخنی را گفته با اینکه این دوتا با همدیگر فرقی ندارند، اگر مسلمانان از نظر مذهب محدود هستند، همین محدودیت در فقرا نیز هست، یعنی فقرا هم از نظر مذهب محدود هستند، بله از نظر تعداد نا محدودند، اما از نظر مذهب محدودند، ایشان می فرماید این دوتا قابل قیاس نیست، در اینجا محدودیت است اما در آنجا محدودیت نیست، من می گویم بله، در آنجا از نظر افراد محدودیت نیست، اما از نظر مذهب محدودیت است.

بنابراین، مذهب یکی است، عقیده واقف قرینه بر این است که باید به کسی داد که با او هم مذهب باشد.

نعم استشکل السیّد الطباطبائی علی ما ذکرنا من تنظیر المقام علی ما لو وقف علی الفقراء قائلاً: بأنّه لا یلزم من ثبوته فی لفظ الفقراء ثبوته فی لفظ المسلمین فإنّ ارادة الواقف، الوقف علی جمیع الفقراء علی کثرتهم و اختلاف مذاهبهم و معتقداتهم و تشتّت آرائهم بعید، فلا محالة ینصرف إلی الفقیر علی مذهبه و هذا بخلاف الوقف علی المسلمین، فإنّ ارادة العموم لجمیع فرقهم غیر بعید، لأنّ عدد الفرق لیس فی الکثرة مثل العدد.

در آنجا به همه نمی شود داد، فقط باید به کسی بدهیم که با او هم مذهب بدهد، اما در اینجا باید پخش کنیم بین شیعه و سنی، سنی هم بین چهار مذهب، شیعه نیز همه مذاهب، بنده فکر می کنم که هیچ تفاوتی بین این دو مسأله نیست، تعداد در آنجا زیاد است، اما تعداد از نظر مذهب مثل اینجا محدود است.

بنابراین، اگر بناست که پخش کنیم، باید در همه پخش کنیم، یعنی هم در فقرا و هم در مسلمین، اگر بناست که در آنجا پخش نکنیم، در اینجا نیز نباید پخش نکنیم.

ولی ما معتقدیم که در هردو مسأله، عقیده واقف تعیین کننده موقوف علیه است.

الفرع الثانی: « لو وقف الإمامی علی المؤمنین، اختصّ بالاثنی عشریة»

اگر واقف بگوید من این باغ را بر مومنین وقف کردم، در اینجا نیز باید از همان قبائل استفاده کرد، ظاهر این است که عقیده واقف تعیین کننده موقوف علیه است، یعنی باید به شیعه دوازده امامی بدهیم.

هذا هو المشهور من غیر فرق بین الرّجال و النساء و الأطفال و المستضعفین منهم، و من غیر فرق بین العدول و الفسّاق.

وجهه: القرینة الداخلیة و هی عقیدة الواقف.

قال فی الجواهر: « بل استقرّ المذهب الآن علی ذلک، بل هو المحکی عن التبیان للشیخ قائلاً أنّه کذلک عندنا مشعراً بالاتفاق علیه»[1]

و فی الشرائع: « و قیل انصرف إلی مجتنبی الکبائر و الأول أشبه»[2] .

و فی الجواهر:«القائل بالقول الثانی الشیخ»[3]

در اینجا یک مسأله وجود دارد و آن اینکه بنا شد که ما به شیعه دوازده امامی بدهیم، ولی همه شیعه دوازده امامی، مومن به آن معنی نیستند.

بله، اگر بگوییم:« المؤمن کلّ من آمن بالله و رسوله و الأئمة المعصومین ع»، همه شیعیان دوازده امامی مومن هستند، اما اگر مومن را در مقابل فاسق بگیریم، در این فرض بعضی از این اثنا عشری ها فاسقند،« أفمن کان مؤمناً کمن کان فاسقاً»،‌ در اینجا چه کنیم؟

در علم کلام نسبت به کلمه « مومن» بحثی است، یعنی مومن سه اطلاق دارد:

1: « یطلق المؤمن علی من آمن بالله و رسوله جدّاً» در مقابل منافق، مومن در مقابل منافق است « قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلَكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا يدْخُلِ الْإِيمَانُ فِي قُلُوبِكُمْ»[4] ، اگر کسی جداً به خدا و پیغمبر معتقد باشد، مومن است، اما اگر زباناً باشد نه قلباً، چنین کسی منافق است.

2: «مومن» در مقابل فاسق، آدمی که عامل به شریعت باشد، به او مومن می گویند، آدمی که عمل به شریعت نکند، به او می گویند فاسق، البته این مومن در مقابل عادل است، «مومن» یعنی عادل، در مقابل فاسق، بنابراین، آدمی که غیبت می کند مومن نیست.

3: گاهی مومن در مقابل غیر اثنا عشری است، کسانی که به ائمه اهل بیت معتقدند، مومن شمرده می شوند، غیر اینها غیر مومن می باشند.

پس ما نسبت به کلمه « مومن» سه اصطلاح داریم: مومن در مقابل منافق، مومن در مقابل فاسق، مومن در مقابل غیر اثنی عشری. یعنی کسی که به امامت ائمه اهل بیت معتقد نباشد.

حال اگر جناب واقف بگوید:« وقفت هذا البستان علی المؤمنین»، چه کار کنیم؟ مسلّماً منافق را نمی گیرد، سومی را هم نمی گیرد، یعنی کسانی که معتقد به امامت ائمه اهل بیت نباشند، ناچاریم که بگوییم مومن در اینجا در مقابل فاسق است، اما علما می گویند فرق نمی کند بین مومن و فاسق.

در اینجا چه باید کرد؟ بگوییم مرادش از مومن اثنای عشری است در مقابل غیر اثنا عشری، اما بقیه خواه عمل به شریعت بکند یا نکند، مهم نیست. دوازده امامی در این عنوان داخل است هر چند فاسق هم باشند، مگر اینکه بدانیم پول وقف را می خواهد شراب درست کند که آن یک مسأله جداگانه است، همین مقداری که این آدم معتقد به ائمه اثنا عشر است، همه را می گیرد.

الفرع الثالث: لو وقف الإمامی علی الشیعة، ینصرف إلی الآثنی عشریة

اگر جناب واقف گفت:« وقفت علی الشیعه»،شیعه خودش دارای چندین فرقه است:

الف؛ شیعه چهار امامی. ب؛ شیعه شش امامی. ج؛ شیعه هفت امامی. د؛ شیعه دوازده امامی. بر کدام وقف کنیم؟ باید عقیده واقف را قرینه بگیریم، چون عقیده واقف دوازد امامی است، یطلق بر شیعه ای که دوازده امامی باشد، در همه اینها از آن مقدمه قبلی استفاده کنید، عقیده واقف را تعیین کننده موقوف علیه بگیریم.

مسأله اول این است که:« وقف علی المسلمین»، مسأله دوم:« وقف علی المؤمنین»، مسأله سوم:« وقف علی الشیعه»، هر سه را روشن کردیم، «وقف علی المسلمین» خودش سه صورت دارد، اگر روشن نشد، عقید واقف تعیین کننده است، دومی وقف علی المومنین، مومن هم سه اصطلاح دارد: مومن در مقابل فاسق، مؤمن در مقابل فاسق، مومن در مقابل غیر امامی، ما گفتیم که اولی و سومی بیرون است، امام دومی داخل است، اما گر گفت:« وقفت علی الشیعه»، چون خودش دوازده امامی است،‌یحمل علی الإمامی (دوازده امامی).

من یک تحقیقی از خارج می گویم، آن را یادداشت کنید، چون در متن نیست و آن این است: کسانی که با کتب رجالی اهل سنت مانوس هستند، آنها شیعه را در سه معنی به کار می برند، مثلاً کتب ذهبی که برای اهل سنت در رجال و غیر رجال مرجع است، کلمه شیعه را در سه معنی به کار می‌برند.

أقول: للشیعة إطلاقات عبر الزمان، خصوصاً فی القرون الأولی:

1: تطلق و یراد من یحبّ‌علیّاً ع فی مقابل من یبغضه من الخوارج و النواصب.

شیعه، یعنی محب و دوستدار علی بن ابی طالب ع، البته شیعه به این معنی شامل اهل سنت هم می‌شود، چون آنها نیز حضرت علی ع را دوست می‌دارند. فقط نواصب و خوارج خارج می‌شوند.

2: تطلق علی من یفضّل علیّاً علی عثمان مع القول بخلافة الأولین، فمن قدّمه یقال له: شیعة علیّ و من أخره یقال له عثمانی.

شیعه به معنای دوم، کسی است که خلافت شیخین را پذیرفته،‌اما در خلیفه سوم، علی ع را بر عثمان مقدم می‌دارند که به آنها علوی می‌گویند، به دیگری که عثمان را مقدم بر علی می‌دارند،‌ عثمانی می‌گویند. البته این بر خلاف عقیده اهل سنت است،‌چون آنها می‌گویند فضیلت به ترتیب است، ‌اول ابوبکر است، ‌دوم عمر، سوم عثمان، علیّ‌ ع را در مرتبه چهارم قرار می‌دهند.[5] ، ‌اگر کسی از این مقوله شد، ‌این یکنوع ضعف در روایت ولذا ذهبی و غیر مذهبی می‌گویند:« فیه تشیّع»، با اینکه طرف سنی مذهب است. کسانی که آشنا به اصطلاح شان نیستند، خیال می‌کنند که این آدم شیعه اثنی عشری است. بعضی ها در کتابهای خود شان از صد نفر نام برده‌اند که شیعه است و در کتب اهل سنت و در صحاح سته، و حال آنکه انها شیعه به معنای دوم هستند، یعنی «قدّم علیّاً علی عثمان»،‌ اولی را می‌گویند علوی، دومی را می‌گویند عثمانی، این را مایه ضعف روایت می‌دانند، یعنی هر روایتی که در سند آن یک چنین فردی باشد، می‌گویند:« فیه تشیّع»

3: «تطلق علی من یعتقد بخلافة علیّ ع عن النبیّ ص بعد رحیله بلا فصل و الشیعة بهذا المعنی یفترق إلی زیدی و إسماعیلی و اثنی عشری، خرج منهم الجارودیه من الزیدیة، لأنّهم یعتقدون بخلافة الشیخین أیضا، و بما أنّ الواقف إمامی ینصرف إلی الاثنی عشریة»

اهل سنت به« شیعه» به معنای سوم، می‌گویند: رافضی، شیعه نمی‌گویند، به جای کلمه شیعه، از واژه رافضی استفاده می‌کنند و می‌گویند رافضی.

المسألة الرابعة و الأربعون: « لو وقف فی سبیل الله، یصرف فی کلّ ما یکون وصلة إلی الثواب، و کذلک لو وقف وجوه البرّ»[6] .

از نظر ما،‌سبیل الله هر کاری که مورد رضایت خداست، اما برخی مانند ابن حمزه و دیگران گفته‌اند: مراد از فی سبیل الله، یعنی باید در راه جهاد مصرف کنیم، البته در قرآن کریم، کلمه «فی سبیل الله» در مورد جهاد آمده مانند:

1: «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أُولَئِكَ يرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ»[7] .

کساني که ايمان آورده و کساني که هجرت کرده و در راه خدا جهاد نموده‌اند، آنها اميد به رحمت پروردگار دارند و خداوند آمرزنده و مهربان است.

2: «وَ لَا تَقُولُوا لِمَنْ يقْتَلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْياءٌ وَلَكِنْ لَا تَشْعُرُونَ»[8] .

و به آنها که در راه خدا کشته مي‌شوند، مرده نگوييد! بلکه آنان زنده‌اند،ولي شما نمي‌فهميد!

3: « إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا ينْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ لِيصُدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ فَسَينْفِقُونَهَا ثُمَّ تَكُونُ عَلَيهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ يغْلَبُونَ وَالَّذِينَ كَفَرُوا إِلَى جَهَنَّمَ يحْشَرُونَ»[9] .

آنها که کافر شدند، اموالشان را براي بازداشتن (مردم) از راه خدا خرج مي‌کنند؛ آنان اين اموال را (که براي به دست آوردنش زحمت کشيده‌اند، در اين راه) مصرف مي‌کنند، اما مايه حسرت و اندوهشان خواهد شد؛ و سپس شکست خواهند خورد؛ و (در جهان ديگر) کافران همگي به سوي دوزخ گردآوري خواهند شد.

پس از نظر ما، سبیل الله عبارت است از هر کاری که مورد رضایت خدا باشد، اما برخی از علمای شیعه مانند ابن حمزه و غیره گفته‌اند: سبیل الله، ‌یعنی جهاد، اگر کسی مالش را وقف بر سبیل الله کرد،‌باید آن را در راه جهاد مصرف نمود نه در راههای دیگر.

هر چند «فی سبیل الله» در قرآن کریم در مورد جهاد به کار رفته، اما سبیل الله اعم از جهاد و غیر خداست، سبیل الله یعنی هر کاری که انسان در آن انگیزه الهی و خدایی داشته باشد، وقف علی سبیل الله، یعنی اینکه واقف در وقف خودش انگیزه الهی و خدایی داشته باشد، فلذا می‌شود از آن وقف در تمام کار‌های خیر بهره گرفت، مثلاً با آن مسجد ساخت، پل ساخت، مدرسه و حسینیه درست کرد و یا به ایتام و مساکین رسیدگی کرد.

المسألة الخامسة و الأربعون: « لو وقف علی أرحامه و أقاربه، فالمرجع العرف، و لو وقف علی الأقرب فالأقرب کان ترتیبیاً علی کیفیة طبقات الإرث»[10] .

حضرت امام در این مسأله دوتا فرع را بیان می‌کند:

1: اگر بگوید من این مال را وقف می‌کنم بر ارحام و اقارب خودم، کجا مراجعه کنیم؟ بعضی گفته‌اند به طبقات ارث مراجعه کنیم، ولی طبقات ارث چه ارتباطی به این مسأله دارد، باید به عرف مراجعه کنیم، در عرف عشیره‌ای، اقارب خیلی زیاد است، نوه عمو، نوه خاله را هم می‌گیرد،‌ ولی در جاهایی که تمدن و صنعت آمده، معنای اقارب کمتر از این است.

حضرت امام می‌فرماید: ملاک عرف است، ولی من می‌گویم باید به عرف خاص مراجعه بشود، به عرف محل و شهر نگاه کنیم، ببینیم که اقارب به چه افرادی می‌گویند؟

الوقف علی الأرحام و الأقارب بلا ترتیب أو معه

فیه فرعان:

1: إذا وقف علی الأرحام و الأقارب، فالمرجع هو العرف الخاصّ، إذا کان موجودا، أو العام إذا لم یکن فیکون قرینة علی مراد الواقف. و ربما قیل تخصیصه بمن تجب صلته شرعا أو یحرم قطعها کذلک، لا یکون دلیلاً علی کونه مراد الواقف إلّا أن ینوی ذلک.

2: إذا وقف علی الأقرب فالأقرب، فالمرجع طبقات الإرث لکنّه موضع نظر و تأمّل، لأنّ الواقف کثیراً ما یکون غیر واقف علی طبقات الإرث حتی یکون قرینة علی الحمل و ربما یکون الأقرب فالأقرب عرفاً مخالفاً لما فی طبقات الإرث حیث إنّ ابن عم الأبوینی مقدّم علی العمّ الأبی فی الإرث، ولکنّه فی العرف یقدّم العمّ، فلو قلنا المرجع هو العرف، هو الأقرب.