درس خارج فقه آیت الله سبحانی

موضوع: آیا علس با حنطه جنس واحدند؟

المسألة الثانیة: « کل شیء مع أصله بحکم جنس واحد و إن اختلفا فی الإسم کالسمسم(دانه کنجد) و الشیرج (روغن کنجد)، و اللبن (شیر) مع الجبن (پنیر) والمخیض و اللباء و غیرها، و التمر و العنب مع خلّهما و و دیسمهما، و کذالک الفرعان من أصل واحد کالجبن مع الأقط و الزبد و غیرهما»[1]

1: کالسمسم(دانه کنجد) و الشیرج (روغن کنجد).

2: و اللبن (شیر) مع الجبن (پنیر).

3: والمخیض و اللباء و غیرها.

4: و التمر مع خلّه.

5: و التمر مع دبسه

6: و العنب مع خلّه.

7: و العنب مع دبسه.

8: الجنب مع الأقط.

9: الجبن مع الزبد.

دلیل این مسأله روشن است و آن این است که باید میزان مثلیت را پیدا کنیم که چیست ؟ اگر میزان مثلیت را پیدا کنیم، دلیل مسأله روشن می شود میزان در مثلیت أحد الشئین بود، إماّ تحت عنوان واحد، أو کونهما من أصل واحد، در حدیث و روایت ما، موضوع مثلیت است، یعنی رسول اکرم (ص) فرمود:« و إذا اختلف المثلان»، افزایش اشکال ندارد.

این نه تا مثال اولی نیست، اما دومی است، دومی کدام است؟ دومی عبارت است از:« کونهما من أصل واحد». بنابراین، دلیل مسأله از ما سبق روشن است چون پیغمبر اکرم (ص) فرموده:« و إذا اختلف الجنسان» اشکال ندارد، مثلیت در جنسیت مانع است، کی می گویند که این دوتا از یک جنس هستند؟ دو جور است:

الف؛ گاهی می گویند:« کونهما تحت عنوان واحد»، مثل گندم سفید با گندم سیاه، که هردو تحت عنوان واحد داخلند.

ب؛ یا فرع بر گردد به اصل، مثل اینکه پنیر را با شیر معاوضه کنند.

المسألة الثالثة:« اللحوم و الألبان و الأدهان تختلف باختلاف الحیوان، فیجوز التفاضل بین لحم الغنم و لحم البقر، و کذا بین لبنهما أو دهنهما»[2]

المسألة الرابعة:« لا تجری تبعیة الفرع للأصل فی المکیلة و الموزنیة، فما کان أصله ممّا یکال أو یوزن فخرج منه شیء لا یکال و لا یوزن، لا بأس بالتفاضل بین الأصل و ما خرج منه، و کذا ما خرج مه بعضه مع بعض، فلا بأس بالتفاضل بین القطن و منسوجه، و لا بین منسوجین منه بأن یباع ثوبان بثوب، و ربما یکون شیء مکیلاً أو موزوناً فی حال دون حل کالتمر علی الشجرة و حال الاجتناء، و کالحیوان قبل أن یذبح و یسلخ و بعدهما، فیجوز بیع شاة بشاتین بلا إشکال»[3] .

بنابراین، اگر ما خلاف اصل را مرتکب شدیم، فقط در مثلیت مرتکب شدیم، آنهم بخاطر کلام پیغمبر اکرم ص که فرموده:« إذا اختلف الجنسان» اضافه اشکال ندارد، در آنجا گفتیم که « فرع» تابع اصل است، اما در مکیل و موزون این حرف ها نیست بلکه هر کدام مستقل هستند.

المسألة الرابعة:« لا تجری تبعیة الفرع للأصل فی المکیلة و الموزنیة، فما کان أصله ممّا یکال أو یوزن فخرج منه شیء لا یکال و لا یوزن، لا بأس بالتفاضل بین الأصل و ما خرج منه، و کذا ما خرج مه بعضه مع بعض، فلا بأس بالتفاضل بین القطن و منسوجه، و لا بین منسوجین منه بأن یباع ثوبان بثوب، و ربما یکون شیء مکیلاً أو موزوناً فی حال دون حال – گاهی از اوقات، دو حالت دارد، در یک حالت مشاهده ای است، در حالت دیگر مکیل و موزون است- کالتمر علی الشجرة و حال الاجتناء، و کالحیوان قبل أن یذبح و یسلخ و بعدهما – حیوان قبل از ذبح، مشاهده ای است، اما بعد از ذبح کردن، از قبیل موزون می باشد -، فیجوز بیع شاة بشاتین بلا إشکال».

الثانی: «أنّ الملاک فی کون الشیء مکیلاً أو موزوناً، اعتبار نفس الشیء من دون لحاظه مع الأصل، فلو کان الأصل ممّا یکال أو یوزن (مانند قطن و پنبه) و لکن الفرع کان علی العکس، فیوخذ بحکم الفرع، و بالعکس، فلو کان الأصل مما لا یکال و لا یوزن و لکن الفرع کان مکیلاً أو موزوناً یوخذ بحکم الفرع.

فخرجنا بالنتیجة التالیة:« أنّ الفرع فی المثلیة و التخالف یتبع الأصل، و أمّا فی کونه مکیلاً أو موزوناً، فیلاحظ مستقلاً مع قطع النظر عن أصله، و الدلیل علی ذلک هو أنّه قد مرّ فی تمییز المثلیة أن أحد المعاییر کونهما من أصل واحد، و لذلک قلنا: إن الأقط و الجبن متماثلان، و أنّ السویق و الحنطة متماثلان، و أمّا تمییز المکیل أو الموزون مع غیره، فظاهر الدلیل استقلالهما، قال: « لَا يَكُونُ الرِّبَا إِلَّا فِيمَا يُكَالُ أَوْ يُوزَنُ»[4] .

«نعم، الظاهر أنّه لا یجوز بیع حیوان بحیوان حی من جنسه، کلحم الغنم بالشاة، و حرمة ذلک لیست من جهة الربا، بل لا یبعد تعمیم الحکم إلی بیع اللحم بحیوان من غیر جنسه کلحم الغنم بالبقر»[5] .

1: بیع لحم حیوان بحیوان حیّ من جنسه، کلحم الغنم بالشاة.

2: بیع لحم حیوان، بحیوان حیّ من غیر جنسه، کلحم الغنم بالبقر.

3: بیع لحم حیوان بحیوان مذکّی من جنسه، کلحم الغنم بالشاة المذکاة

4: بیع لحم حیوان بحیوان مذکّی من غیر جنسه.

«نعم، الظاهر أنّه لا یجوز بیع حیوان بحیوان حی من جنسه، کلحم الغنم بالشاة، و حرمة ذلک لیست من جهة الربا، بل لا یبعد تعمیم الحکم إلی بیع اللحم بحیوان من غیر جنسه کلحم الغنم بالبقر» این طرف گوشت گوسفند است، طرف دیگر گوشت گاو.