موضوع: حسن الاحتیاط

التنبیه الرابع: حسن الاحتیاط

در میان علماء معروف است که احتیاط در هر حالی خوب است. «الاحتیاط حسن فی کل حال»

تعبیر به «فی کل حال» یعنی:

    • سواء أ قامت الحجة علی عدم الوجوب و الحرمة او قامت الحجة علی ان هذا الفرد لیس مصداقا للواجب و الحرام (اوّلی از باب شبهه ی حکمیه و دومی از باب شبهه ی موضوعیه)

    • سواء أ کان المورد من الدماء و الاعراض و الاموال او غیر ذلک (و به عبارت دیگر، چه محتمَل قوی باشد و یا قوی نباشد)

    • سواء أ کان الاحتمال قویا کالظنّ او غیر قوی کما دون الظنّ.

شیخ انصاری می فرماید: حد احتیاط تا جایی است که موجب اختلال نظام و بر هم خوردن زندگی نشود.

نقول: می توان گفت: الاحتیاط حسن مادامی که موجب حرج نشود و الا اگر حرجی شود اسلام چنین احتیاطی را از ما نمی خواهد زیرا احکام مقید به عدم حرج می باشد: ﴿ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ﴾[1]

اگر به حد حرج برسد و مردم همچنان مکلف باشند، این موجب می شود که از دین بیزار گردند:

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي الْجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِنَّ هَذَا الدِّينَ مَتِينٌ فَأَوْغِلُوا (فادخل) فِيهِ بِرِفْقٍ وَ لَا تُكَرِّهُوا عِبَادَةَ اللَّهِ إِلَى عِبَادِ اللَّهِ فَتَكُونُوا كَالرَّاكِبِ الْمُنْبَتِّ (که افراط می کند) الَّذِي لَا سَفَراً قَطَعَ (نه به مقصد می رسد) وَ لَا ظَهْراً أَبْقَى (نه کمری برای مرکب باقی می ماند).[2]

آیات قرآن نیز ما را به حد وسط ترغیب می کند مانند:

﴿وَ لا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلى‌ عُنُقِكَ وَ لا تَبْسُطْها كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً﴾[3]

﴿وَ الَّذينَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا وَ كانَ بَيْنَ ذلِكَ قَواماً﴾[4]

در تفسیر آیه ی دوم از امام باقر علیه السلام روایت است که مشتی از ریگ برداشت و آن را محکم بست و فرمود: هذا هو الاقتار و بعد همه را ریخت و فرمود: هذا هو الاسراف و بعد مشتی برداشت و نصف آن را ریخت و نصف را نگه داشت و فرمود: هذا هو القوام:

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجَوْهَرِيِّ عَنْ جَمِيلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ عَبْدِ الْمَلِكِ بْنِ عَمْرٍو الْأَحْوَلِ قَالَ: تَلَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع هَذِهِ الْآيَةَ- وَ الَّذِينَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا وَ كانَ بَيْنَ ذلِكَ قَواماً قَالَ فَأَخَذَ قَبْضَةً مِنْ حَصًى وَ قَبَضَهَا بِيَدِهِ فَقَالَ هَذَا الْإِقْتَارُ الَّذِي ذَكَرَهُ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ ثُمَّ قَبَضَ‌ قَبْضَةً أُخْرَى فَأَرْخَى كَفَّهُ كُلَّهَا ثُمَّ قَالَ هَذَا الْإِسْرَافُ ثُمَّ أَخَذَ قَبْضَةً أُخْرَى فَأَرْخَى بَعْضَهَا وَ أَمْسَكَ بَعْضَهَا وَ قَالَ هَذَا الْقَوَامُ.[5]

به هر حال احتیاط اگر به حد حرج برسد نه تنها حسن نیست بلکه ممکن است حرام نیز باشد.

در مسلک انسداد نیز در سابق گفتیم که دو قول وجود دارد: یک قول این است که احتیاطی که موجب حرج است حرام است و دیگر این که احتیاطی که موجب حرج است مکروه می باشد.

حال اگر در احتیاط تعارض رخ دهد یعنی دو یا چند مورد احتیاط است که اگر بخواهیم در همه احتیاط کنیم به حد حرج می رسیم. در اینجا یا باید اقوی ملاکا را انتخاب کرد و در آن احتیاط نمود و احتیاط را در دیگری ترک نمود مثلا احتیاط در اعراض و نفوس را بر غیر این موارد مقدم کنیم. یا باید ظن را بر احتمال ما دون ظن مقدم کنیم. (راه اول از نظر محتمل است و راه دوم از نظر احتمال.)

التنبیه الخامس: قول به حَسَن نبودن احتیاط

بعضی از افراد می گویند که احتیاط عمل خوبی نیست زیرا در روایت است که فردی نزد حضرت آمد و عرض کرد در میان پنیر فروشان مدینه بعضی هستند که خمیرمایه ی آنها از میته است حضرت فرمود این کار در همه جا نیست.

مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنِ الْجُبُنِّ فَقُلْتُ لَهُ أَخْبِرْنِی مَنْ رَأَى أَنَّهُ یجْعَلُ فِیهِ الْمَیتَةُ فَقَالَ أَ مِنْ أَجْلِ مَكَانٍ وَاحِدٍ یجْعَلُ فِیهِ الْمَیتَةُ حُرِّمَ فِی جَمِیعِ الْأَرَضِینَ؟ إِذَا عَلِمْتَ أَنَّهُ مَیتَةٌ فَلَا تَأْكُلْهُ وَ إِنْ لَمْ تَعْلَمْ فَاشْتَرِ وَ بِعْ وَ كُلْ وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَعْتَرِضُ السُّوقَ فَأَشْتَرِی بِهَا اللَّحْمَ وَ السَّمْنَ وَ الْجُبُنَّ وَ اللَّهِ مَا أَظُنُّ كُلَّهُمْ یسَمُّونَ هَذِهِ الْبَرْبَرَ وَ هَذِهِ السُّودَانَ[6]
یلاحظ علیه: مستشکل مذاق امام علیه السلام از روایت فوق را متوجه نشده است. مراد امام علیه السلام این بود که تحریمی که راوی برای خود قائل شده است و پنیر را ترک کرده است کار صحیحی نیست. امام در این مقام نبود که بفرماید احتیاط حَسَن نیست. این مورد چون از باب شبهه ی غیر محصوره بود امام فرمود که لازم نیست احتیاط کرد.

التنبیه السادس: تسامح در ادله ی سنن

مسأله ای است که هم شیعه آن را عنوان کرده است و هم اهل سنت. ما تعبیر می کنیم به «التسامح فی ادلة السنن» ولی اهل سنت تعبیر می کنند به «الخبر الضعیف فی فضائل الاعمال»

اول فقیهی که در شیعه این مسأله را مطرح کرده است مرحوم شهید اول (متوفای 786) در کتاب القواعد و الفوائد می باشد.

بعد از ایشان مرحوم ابن فهد حلی ‌(متوفای 841)‌ است که در کتاب «عدة الداعی» آن را مطرح کرده است.

سپس شهید ثانی ‌(متوفای 966)‌ آن را مطرح کرده و بعد شیخ بهایی ‌(متوفای 1030)‌ و بهترین رساله ای که در این مورد نوشته شده است از شیخ انصاری است که به «التسامح فی ادلة السنن» است که در آخر مکاسب های قدیم به چاپ رسیده است.

اصل این بحث به سبب روایتی از رسول خدا (ص) است:

احْمَدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِی فِی الْمَحَاسِنِ عَنْ عَلِی بْنِ الْحَكَمِ (الزبیری که ثقة است) عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ مَنْ بَلَغَهُ عَنِ النَّبِی ص شَی‌ءٌ مِنَ الثَّوَابِ فَعَمِلَهُ كَانَ أَجْرُ ذَلِكَ لَهُ وَ إِنْ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص لَمْ یقُلْهُ[7]

این مسأله را می توان به سه صورت مطرح کرد در یک صورت مسأله اصولی می شود و از یک منظر فقهی و از یک زاویه کلامی.

صورت اول: اخبار تسامح در ادله ی سنن موجب می شود که اخبار ضعیف حجت باشد. از این زاویه مسأله اصولی می شود.

صورت دوم: این مسأله درصدد بیان این است که این مورد اگر به آن عمل شود مستلزم ثواب است. طبق این نظریه مسأله کلامی می شود.

صورت سومی هم هست که از آن زاویه بحث ما فقهی می شود.

بحث اخلاقی:

در روایت است که هر روزی که خداوند در آن معصیت نشود عید است. در ایام عید باید دید که از نظر امام علیه السلام عید است یا نه. اگر مردم در این ایام صله ی رحم کنند و به کار ایتام و ارحام و غیره برسند و کار نیک انجام دهند واقعا عید است. ولی اگر دنبال گردشگری که خالی از گناه نیست باشند نمی توان نام این ایام را عید گذاشت.

لازم نیست در ایام عید حتما به مسافرت رفت بلکه می توان در خانه ماند و به کارهای عقب افتاده اعم از درسی و غیر درسی رسید.