درس تفسیر آیت الله سبحانی
93/04/24
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: زمر آیه
ی 21
﴿أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسَلَكَهُ يَنابيعَ فِي الْأَرْضِ ثُمَّ يُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ ثُمَّ يَهيجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَجْعَلُهُ حُطاماً إِنَّ في ذلِكَ لَذِكْرى لِأُولِي الْأَلْبابِ﴾[1]
قرآن مجید برای زندگانی بشر در عالم مثل هایی دارد یعنی تشبیهاتی دارد تا وضعیت چیزی را شفاف کند. بنا بر این مثل در قران به معنای ضرب المثل هایی نیست که در میان مردم رایج است.
خداوند در مورد زندگانی دنیایی چهار آیه دارد که ما دو آیه را بررسی می کنیم. (آیه ی مزبور از سوره ی زمر و آیه ی سوره ی حدید)
مراد از رویت در آیه ی فوق، رویت بصری است نه علمی. البته در جایی دیگر که انسان باید مطلب را با عقل خود درک کند، رویت در آن علمی می باشد.
خداوند در بخش اول آیه می فرماید: ﴿أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً﴾
مراد از سماء در لغت قرآن همان گونه که ابن عباس معنای کرده است یعنی (کل ما علوک و اظلک) یعنی هرچه بالای سر انسان باشد و بر سر انسان سایه افکند سایه نامیده می شود. بنا بر این سماء به معنای همان نقطه ی بلند است که ابرها می باشند. بنا بر این سقف هم به یک معنا می تواند سماء باشد زیرا هم بالای سرماست و هم سایه می افکند.
بعد می فرماید: ﴿فَسَلَكَهُ يَنابيعَ فِي الْأَرْضِ ﴾ و ﴿يَنابيعَ﴾ به معنای چشمه ها است. آب باران به زمین فرو می رود و چون طبقه ی پائین زمین سفت است موجب می شود که آب در زمین تا مقدار خاصی فرو رود. اگر قرار بود همه جای زمین مانند خاک و شن باشد، دیگر نمی شد با چاه و مانند آن آب را استخراج کرد و چشمه ای هم از زمین نمی جوشید.
بعد می فرماید: ﴿ثُمَّ يُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ﴾ (زرع) در مقابل (شجر) است. اگر نبات دارای ساق باشد به آن شجر می گویند و الا زرع نام دارد مانند سبزیجات. یعنی خداوند به وسیله ی باران گل و سبزیجات و غلات مختلفی که با رنگ های مختلف هستند از دل خاک بیرون می آورد.
ذکر اینکه خداوند از رنگ به رنگ بودن گیاهان سخن می گوید و می فرماید: ﴿ مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ﴾ نکته ای دارد و آن اینکه آب و خاک همه یکی است ولی با این حال رنگ گیاهان و گل ها و طعم میوه ها با هم متفاوت می باشد. خداوند به این نکته در سوره ی رعد اشاره کرده می فرماید: ﴿وَ فِي الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ وَ جَنَّاتٌ مِنْ أَعْنابٍ وَ زَرْعٌ وَ نَخيلٌ صِنْوانٌ وَ غَيْرُ صِنْوانٍ يُسْقى بِماءٍ واحِد﴾[2] یعنی در زمین تکه هایی از زمین وجود دارد که در آنها انگور، جو و گندم و خرما است که گاه دو شاخه در یک ریشه و گاه هر کدام ریشه ی جداگانه دارد و همه ی آنها از یک آب تغذیه می شوند. این نشان می دهد که دستی غیبی در کار است که از آب و خاک واحد این همه گیاهان و گلهای مختلف را بیرون می آورد.
البته این جمله به این معنا نیست که علتی طبیعی در کار نیست یعنی علتی وجود دارد که موجب می شود که از این آب و خاک واحد این همه گیاهان متفاوتی بیرون آید ولی به هر حال این خداوند است که این علل را ایجاد کرده است که هر کدام از آب و خاک واحد استفاده ی خاص خود را می کنند.
سپس خداوند می فرماید: ﴿ثُمَّ يَهيجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا﴾ یعنی سپس همه ی این گلها و گیاهان متفاوت در ایام پاییز خشک می شود. هاج یهیج در عرب به معنای فریاد است ولی در آیه ی فوق به معنای خشک شدن است. وقتی خشک می شود، به زردی می گراید و سپس ﴿ثُمَّ يَجْعَلُهُ حُطاماً﴾ یعنی سپس ریز ریز می شود. و حطام به معنای ریز ریز شدن است.
سپس خداوند می فرماید: ﴿إِنَّ في ذلِكَ لَذِكْرى لِأُولِي الْأَلْبابِ﴾ یعنی در این مثل نشانه هایی برای خردمندان است. واضح است که خود مثالی که قرآن زده است را همه می دانند و آن اینکه باران می آید و در دل زمین فرو می رود و بر اثر آن گیاهان رشد می کند و بعد همه خشک و ریز ریز می شود. فهمیدن این نکته به عقل و خرد احتیاج نیست بلکه همه آن را می دانند و می بینند. باید نکته ای در این آیه باشد.
سید قطب در تفسیر ظلال می گوید: قرآن از این امر واضح پیامی دارد و آن اینکه قرآن، از آسمان فرود می آید. و ماء همان قرآن است. فرو رفتن آن در زمین و به شکل چشمه جوشیدن یعنی قرآن در دل ها فرو می رود و گاه به شکل چشمه های جوشانی بیرون می آید و میوه های رنگارنگ دارد و آن اینکه به شکل شجاعت، سلامت، پاکی و عفت و مانند آن بیرون می آید. بنا بر این قرآن، آب حیاتی است که از آسمان فرو می آید که در دل انسان ها فرو می رود و آثار مختلفی از خود به جا می گذارد.
نقول: این تفسیر هرچند زیبا است و تا حدی صحیح ولی آیه ی فوق ناظر به آن نیست. زیرا اگر چنین بود نمی بایست خداوند در آخر آن می فرمود: که این محصول خشک می شود و زرد شده و ریز ریز می شود.
بنا بر این به نظر ما آیه ی فوق دو پیام دارد:
پیام اول عبارت است از توحید در تدبیر: یعنی کار خلقت طبق برنامه ریزی و نظم و تدبیر است. یعنی اول باران می آید و وارد زمین می شود و بعد به وسیله ی چشمه و چاه بیرون می آید، گلها و گیاهان رنگارنگ از آن بیرون می آید و بعد خشک و زرد می شود. این برنامه هر سال تکرار می شود و نشان می دهد که جهان خلقت رب و گرداننده ای دارد که با نظم در هر دوره ی خاص تکرار می شود و دوباره از ابتدا شروع می شود و تا آخر دوره تکرار شده و پایان می پذیرد. این نشان می دهد که رب و کارگردان جهان واحد است. اگر رب دو تا بود این نظم در طول میلیون ها سال به شکل واحد باقی نمی ماند. بنا بر این رب این جهان نه مسیح است و نه ملائک و نه کسی دیگر.
پیام دوم عبارت است از اینکه این جهان قابل اعتماد نیست. اگر در ابتدا زرق و برقی دارد و از آن گل ها و سبزه زار و باغستانی ایجاد می شود ولی اینها هیچ کدام دوام ندارد و سرآخر همه از بین می روند. زندگی ما هم در جهان چنین است. انسان در روز اول کودک است و بعد به نوجوانی و جوانی می رسد و بعد پیر و فرتوت می شود و سرآخر می میرد و دفن می شود انگار اصلا زنده نبوده است. کما اینکه خداوند می فرماید: ﴿وَ اللَّهُ خَلَقَكُمْ ثُمَّ يَتَوَفَّاكُمْ وَ مِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ إِلى أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْ لا يَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَيْئاً إِنَّ اللَّهَ عَليمٌ قَديرٌ﴾[3] و انسان گاه به ارذل العمر می رسد که هیچ به خاطر نمی آورد.
جناب حریری مقاماتی دارد که حاوی چهل مقامه است و در مقامه ی چهارم او راجع به دنیا است و در اشعاری که در این مقامه آورده است می گوید:
ما هذه الدنیا الدنیة انها شَرَک الرَدی و قرارة الاکدار
دار متی ما اضحک ابکت غدا بُعدا لها من داری
غاراتها لا تنقضی و اسیرها لا یفتدی بجلائل الاخطار
در سوره ی کهف همین نکته به شکل واضح تری آمده است و خداوند تصریح می کند که این مثل، مثل دنیا است و می فرماید: ﴿اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَياةُ الدُّنْيا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زينَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَ تَكاثُرٌ فِي الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ كَمَثَلِ غَيْثٍ أَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَباتُهُ ثُمَّ يَهيجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَكُونُ حُطاماً وَ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ شَديدٌ وَ مَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٌ وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا إِلاَّ مَتاعُ الْغُرُورِ﴾[4]
﴿أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسَلَكَهُ يَنابيعَ فِي الْأَرْضِ ثُمَّ يُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ ثُمَّ يَهيجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَجْعَلُهُ حُطاماً إِنَّ في ذلِكَ لَذِكْرى لِأُولِي الْأَلْبابِ﴾[1]
قرآن مجید برای زندگانی بشر در عالم مثل هایی دارد یعنی تشبیهاتی دارد تا وضعیت چیزی را شفاف کند. بنا بر این مثل در قران به معنای ضرب المثل هایی نیست که در میان مردم رایج است.
خداوند در مورد زندگانی دنیایی چهار آیه دارد که ما دو آیه را بررسی می کنیم. (آیه ی مزبور از سوره ی زمر و آیه ی سوره ی حدید)
مراد از رویت در آیه ی فوق، رویت بصری است نه علمی. البته در جایی دیگر که انسان باید مطلب را با عقل خود درک کند، رویت در آن علمی می باشد.
خداوند در بخش اول آیه می فرماید: ﴿أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً﴾
مراد از سماء در لغت قرآن همان گونه که ابن عباس معنای کرده است یعنی (کل ما علوک و اظلک) یعنی هرچه بالای سر انسان باشد و بر سر انسان سایه افکند سایه نامیده می شود. بنا بر این سماء به معنای همان نقطه ی بلند است که ابرها می باشند. بنا بر این سقف هم به یک معنا می تواند سماء باشد زیرا هم بالای سرماست و هم سایه می افکند.
بعد می فرماید: ﴿فَسَلَكَهُ يَنابيعَ فِي الْأَرْضِ ﴾ و ﴿يَنابيعَ﴾ به معنای چشمه ها است. آب باران به زمین فرو می رود و چون طبقه ی پائین زمین سفت است موجب می شود که آب در زمین تا مقدار خاصی فرو رود. اگر قرار بود همه جای زمین مانند خاک و شن باشد، دیگر نمی شد با چاه و مانند آن آب را استخراج کرد و چشمه ای هم از زمین نمی جوشید.
بعد می فرماید: ﴿ثُمَّ يُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ﴾ (زرع) در مقابل (شجر) است. اگر نبات دارای ساق باشد به آن شجر می گویند و الا زرع نام دارد مانند سبزیجات. یعنی خداوند به وسیله ی باران گل و سبزیجات و غلات مختلفی که با رنگ های مختلف هستند از دل خاک بیرون می آورد.
ذکر اینکه خداوند از رنگ به رنگ بودن گیاهان سخن می گوید و می فرماید: ﴿ مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ﴾ نکته ای دارد و آن اینکه آب و خاک همه یکی است ولی با این حال رنگ گیاهان و گل ها و طعم میوه ها با هم متفاوت می باشد. خداوند به این نکته در سوره ی رعد اشاره کرده می فرماید: ﴿وَ فِي الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ وَ جَنَّاتٌ مِنْ أَعْنابٍ وَ زَرْعٌ وَ نَخيلٌ صِنْوانٌ وَ غَيْرُ صِنْوانٍ يُسْقى بِماءٍ واحِد﴾[2] یعنی در زمین تکه هایی از زمین وجود دارد که در آنها انگور، جو و گندم و خرما است که گاه دو شاخه در یک ریشه و گاه هر کدام ریشه ی جداگانه دارد و همه ی آنها از یک آب تغذیه می شوند. این نشان می دهد که دستی غیبی در کار است که از آب و خاک واحد این همه گیاهان و گلهای مختلف را بیرون می آورد.
البته این جمله به این معنا نیست که علتی طبیعی در کار نیست یعنی علتی وجود دارد که موجب می شود که از این آب و خاک واحد این همه گیاهان متفاوتی بیرون آید ولی به هر حال این خداوند است که این علل را ایجاد کرده است که هر کدام از آب و خاک واحد استفاده ی خاص خود را می کنند.
سپس خداوند می فرماید: ﴿ثُمَّ يَهيجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا﴾ یعنی سپس همه ی این گلها و گیاهان متفاوت در ایام پاییز خشک می شود. هاج یهیج در عرب به معنای فریاد است ولی در آیه ی فوق به معنای خشک شدن است. وقتی خشک می شود، به زردی می گراید و سپس ﴿ثُمَّ يَجْعَلُهُ حُطاماً﴾ یعنی سپس ریز ریز می شود. و حطام به معنای ریز ریز شدن است.
سپس خداوند می فرماید: ﴿إِنَّ في ذلِكَ لَذِكْرى لِأُولِي الْأَلْبابِ﴾ یعنی در این مثل نشانه هایی برای خردمندان است. واضح است که خود مثالی که قرآن زده است را همه می دانند و آن اینکه باران می آید و در دل زمین فرو می رود و بر اثر آن گیاهان رشد می کند و بعد همه خشک و ریز ریز می شود. فهمیدن این نکته به عقل و خرد احتیاج نیست بلکه همه آن را می دانند و می بینند. باید نکته ای در این آیه باشد.
سید قطب در تفسیر ظلال می گوید: قرآن از این امر واضح پیامی دارد و آن اینکه قرآن، از آسمان فرود می آید. و ماء همان قرآن است. فرو رفتن آن در زمین و به شکل چشمه جوشیدن یعنی قرآن در دل ها فرو می رود و گاه به شکل چشمه های جوشانی بیرون می آید و میوه های رنگارنگ دارد و آن اینکه به شکل شجاعت، سلامت، پاکی و عفت و مانند آن بیرون می آید. بنا بر این قرآن، آب حیاتی است که از آسمان فرو می آید که در دل انسان ها فرو می رود و آثار مختلفی از خود به جا می گذارد.
نقول: این تفسیر هرچند زیبا است و تا حدی صحیح ولی آیه ی فوق ناظر به آن نیست. زیرا اگر چنین بود نمی بایست خداوند در آخر آن می فرمود: که این محصول خشک می شود و زرد شده و ریز ریز می شود.
بنا بر این به نظر ما آیه ی فوق دو پیام دارد:
پیام اول عبارت است از توحید در تدبیر: یعنی کار خلقت طبق برنامه ریزی و نظم و تدبیر است. یعنی اول باران می آید و وارد زمین می شود و بعد به وسیله ی چشمه و چاه بیرون می آید، گلها و گیاهان رنگارنگ از آن بیرون می آید و بعد خشک و زرد می شود. این برنامه هر سال تکرار می شود و نشان می دهد که جهان خلقت رب و گرداننده ای دارد که با نظم در هر دوره ی خاص تکرار می شود و دوباره از ابتدا شروع می شود و تا آخر دوره تکرار شده و پایان می پذیرد. این نشان می دهد که رب و کارگردان جهان واحد است. اگر رب دو تا بود این نظم در طول میلیون ها سال به شکل واحد باقی نمی ماند. بنا بر این رب این جهان نه مسیح است و نه ملائک و نه کسی دیگر.
پیام دوم عبارت است از اینکه این جهان قابل اعتماد نیست. اگر در ابتدا زرق و برقی دارد و از آن گل ها و سبزه زار و باغستانی ایجاد می شود ولی اینها هیچ کدام دوام ندارد و سرآخر همه از بین می روند. زندگی ما هم در جهان چنین است. انسان در روز اول کودک است و بعد به نوجوانی و جوانی می رسد و بعد پیر و فرتوت می شود و سرآخر می میرد و دفن می شود انگار اصلا زنده نبوده است. کما اینکه خداوند می فرماید: ﴿وَ اللَّهُ خَلَقَكُمْ ثُمَّ يَتَوَفَّاكُمْ وَ مِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ إِلى أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْ لا يَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَيْئاً إِنَّ اللَّهَ عَليمٌ قَديرٌ﴾[3] و انسان گاه به ارذل العمر می رسد که هیچ به خاطر نمی آورد.
جناب حریری مقاماتی دارد که حاوی چهل مقامه است و در مقامه ی چهارم او راجع به دنیا است و در اشعاری که در این مقامه آورده است می گوید:
ما هذه الدنیا الدنیة انها شَرَک الرَدی و قرارة الاکدار
دار متی ما اضحک ابکت غدا بُعدا لها من داری
غاراتها لا تنقضی و اسیرها لا یفتدی بجلائل الاخطار
در سوره ی کهف همین نکته به شکل واضح تری آمده است و خداوند تصریح می کند که این مثل، مثل دنیا است و می فرماید: ﴿اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَياةُ الدُّنْيا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زينَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَ تَكاثُرٌ فِي الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ كَمَثَلِ غَيْثٍ أَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَباتُهُ ثُمَّ يَهيجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَكُونُ حُطاماً وَ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ شَديدٌ وَ مَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٌ وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا إِلاَّ مَتاعُ الْغُرُورِ﴾[4]
