درس تفسیر آیت الله سبحانی

موضوع: آیات صیام

﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُتِبَ‌ عَلَيْكُمُ‌ الصِّيامُ‌ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾[1]

ان شاء الله در ماه مبارک رمضان سوره ی توبه را تفسیر می کنیم ولی به مناسبت ماه مبارک، در این جلسه در مورد آیات صیام بحث می کنیم.

خداوند در این آیه خطاب به مؤمنین می فرماید: روزه بر شما نوشته شده است.

ممکن است سؤال شود که احکام اسلام مخصوص مؤمنین نیست و کافران هم مکلف هستند پس چرا خداوند در این آیه فقط مؤمنین را مورد خطاب قرار می دهد؟

پاسخ این است که حکم مال همه است ولی چون کافر به این دستور عمل نمی کند فقط به مؤمنان خطاب شده است و الا رسول خدا (ص) برای همگان مبعوث شده است.

﴿كُتِبَ﴾ نشانه ی اهمیت است یعنی بر شما نوشته شده است. اگر چیزی به شکل زبانی باشد به راحتی محو می شود ولی کتابت ثابت می ماند و امری قطعی است.

﴿كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ﴾ یعنی روزه بر یهود و نصاری هم نوشته شده است. البته کیفیت آنها با روزه ی مسلمانان فرق دارد. به درستی معلوم نیست که روزه ای که بین آنها مرسوم است روزه ی تحریف شده است یا همان است که از طرف خداوند بر آنها نازل شده بود.

﴿لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾ احکام الهی معلل است و تمامی احکام الهی دارای مصالح و مفاسد می باشد. یکی از مصالح روزه این است که انسان به تقوا برسد. «تقوی» از «وقایة» است که به معنای سپر است یعنی سپری که بین انسان و آتش دوزخ حائل شود و این همان است که در روایات آمده است: الصَّوْمُ‌ جُنَّةٌ مِنَ‌ النَّار[2] و «جنة» همان سپر است.

در ترجمه می گویند ﴿تَتَّقُونَ﴾ یعنی پرهیزکار باشید. ولی این ترجمه صحیح نیست.

سپس در آیه ی بعد اشاره اجمالی به مقدار این روزه می کند و می فرماید: ﴿أَيَّاماً مَعْدُوداتٍ﴾[3] چند روز بیشتر نیست و سریع تمام می شود. خداوند از کلمه ی «معدودة» از کوچکی و کمی چیزی خبر می دهد مانند: ﴿وَ شَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ‌ دَراهِمَ مَعْدُودَةٍ﴾[4] یعنی حضرت یوسف را به چند درهم اندک فروختند. این از باب تفسیر قرآن به قرآن است.

﴿فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَريضاً أَوْ عَلى‌ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ﴾: افرادی که ماه رمضان را درک می کنند چند دسته اند:

    • گاه سالم و در حضر هستند این دسته واجب است روزه بگیرند زیرا خداوند می فرماید: ﴿فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ‌﴾[5]

    • گاه کسی مریض است و یا در سفر می باشد. بر اینها واجب است که ﴿فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ﴾ یعنی در غیر ماه رمضان باید روزه بگیرند. بنا بر این اگر این دو دسته روزه بگیرند روزه اشان باطل است زیرا واجب است در غیر این ایام روزه بگیرند. از اینجا مشخص می شود که کلام بعضی از اهل سنت که می گویند: اگر مسافر روزه بگیرد روزه اش صحیح است بر خلاف قرآن است. جلال الدین سیوطی در جایی به این آیه اشاره کرده و می گوید: «فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَريضاً فافطر أَوْ عَلى‌ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ» که به ایشان می گوییم: این کلمه در آیه نیست آن را از کجا اضافه کرده است؟

    • گروه دیگر کسی هست که روزه می گیرد ولی به مشقت شدید می افتد: ﴿وَ عَلَى الَّذينَ يُطيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكينٍ﴾ ﴿يُطيقُونَهُ﴾ کسی است که از هر چه در توان دارد مایه می گذارد یعنی کسی که روزه برای او طاقت فرسا است مانند انسان پیر که می تواند روزه بگیرد ولی روزه برایش بسیار سخت است. البته مراد فقط شیخ و شیخه نیست بلکه هر کسی است که این صفت را دارا است. ضمیر در ﴿يُطيقُونَهُ﴾ به صوم بر می گردد. وظیفه ی این عده است که فدیه دهند یعنی مسکینی را سیر کنند که همان ده سیر گندم یا جو و آرد می باشد.

﴿فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ﴾: ﴿تَطَوَّعَ﴾ یعنی کسی بیش از مقدار لازم کاری را انجام دهد مثلا به جای یک ده سیر دو ده سیر بدهد و یا به جای یک مسکین، دو مسکین را سیر کند.

﴿وَ أَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾: ما در استانبول بودیم که همایشی فقهی در آنجا برگذار می شد و ما از ایران در آنجا حضور داشتیم و آنها با این بخش از آیه استدلال می کردند که اگر مسافر روزه بگیرد برایش بهتر است. ما گفتیم: این بخش از آیه فقط به مسافر بر نمی گردد چرا آن را به مریض هم بر نمی گردانید. آیا مریض و پیرمرد که روزه برایش طاقت فرساست هم اگر روزه بگیرد برایش بهتر است؟

بنا بر این این بخش از آیه به همه ی آن طائفه ی چهارگانه بر می گردد به این معنا که آن کس که سالم است و در حضر، ماه رمضان را روزه می گیرد. مریض و مسافر هم روزهای دیگری آن را قضا می کنند. کسی که روزه برایش طاقت فرسا است به جایش فدیه می دهد.

پیغمبر اکرم (ص) در آخرین جمعه ی ماه رمضان خطبه ای خواند. بعد امیر مؤمنان علی علیه السلام از ایشان پرسید: مَا أَفْضَلُ‌ الْأَعْمَالِ‌ فِي‌ هَذَا الشَّهْر و حضرت فرمود: يَا أَبَا الْحَسَنِ أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِي هَذَا الشَّهْرِ الْوَرَعُ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَل‌ یعنی انسان گناه نکند.

وقتی رسول خدا (ص) این جمله را فرمود به گریه افتاد. امیر مؤمنان ع علت گریه را پرسید و حضرت فرمود: در این ماه حادثه ای رخ می دهد و آن اینکه کسی که همتای کسی است که ناقه ی صالح را ذبح کرد در این ماه موی صورتت را با خون سرت خضاب می کند.[6]

ان شاء الله در جلسه ی آینده تفسیر سوره ی توبه را شروع می کنیم.