درس تفسیر آیت الله سبحانی

موضوع: سوره ی برائت آیه ی 1

این سوره دو نام بیشتر ندارد: برائت و توبه. این سوره که نهمین سوره ی قرآن است از سوره های طوال محسوب می شود. گاه می گویند که این سوره 129 آیه دارد و این مذهب کوفیان است ولی غیر آنها آن را 130 آیه دانسته اند. این بستگی دارد که کجا وقف کنند و کجا وصل کنند و کسانی که وصل می کنند یک آیه کمتر حساب می کنند. به هر حال با این اختلاف چیزی از متن آن کم و زیاد نمی شود.

اغراض سوره:

اغراض این سوره دو چیز است:

اولا امان را از مشرکان بر می دارد و اینکه در جامعه ی اسلامی برای آنها جایی وجود ندارد. ممکن است سؤال شود که جهان، جهان آزادی است چگونه رسول خدا (ص) از طریق این آیه از مشرکان رفع امان می کند که تا چهار ماه مهلت دارند و یا باید اسلام بیاورند و یا با آنها وارد پیکار می شود. پاسخ این سؤال را بعدا پاسخ می دهیم ولی در اینجا به شکل خلاصه می گوییم که قانون اصلی اسلام «لا اله الا الله» است. مشرکان با این قانون اساسی مخالف بودند و می گفتند: ﴿أَ جَعَلَ‌ الْآلِهَةَ إِلهاً واحِداً إِنَّ هذا لَشَيْ‌ءٌ عُجابٌ﴾ [1]

بنا بر این کسی که در خط مقدم توحید است نمی تواند برای مشرک جایگاهی قائل شود.

غرض دوم سوره این است که منافقان عصر رسول خدا (ص) را رسوا می نماید.

نام های این سوره:

این سوره دو نام بیشتر ندارد و گاه آن را برائت و گاه توبه می نامند. مرحوم طبرسی در مجمع البیان نام های بسیاری برای آن سوره شمرده است که به نظر ما آنها صفات سوره هستند نه نام آن. مثلا یکی از نام های آن را «الفاضحة» (رسوا کننده) می نامد که در واقع صفت آن است.

البته این مسأله هم جای بحث دارد که نام های قرآن توقیفی است یا نه. یعنی آیا ما هم می توانیم برای سوره ها نامی انتخاب کنیم یا فقط باید رسول خدا (ص) این کار را انجام دهد. به نظر من نام های سوره توقیفی نیست ولی نام باید با سوره تناسب داشته باشد.

نکته ی دیگر این است که در تمامی سوره ها ابتدا «بسم الله» می آید و فقط سوره ی توبه استثناء شده است.

بعضی از افراد عوام می گویند: بسم الله این سوره در سوره ی نمل آمده است آنجا که جناب سلیمان نامه ای به بلقیس نوشته است در آن بسم الله آمده است.

این حرف بسیار نامربوط است زیرا آن بسم الله در نامه ی حضرت سلیمان آمده است و ربطی به بسم الله در سوره ی برائت ندارد.

در اینکه سوره ی برائت بسم الله ندارد چند وجه گفته شده است:

اول اینکه این سوره از نظر مطالب با سوره ی قبلی که انفال است همسان می باشد. سوره ی انفال در مورد عهد و پیمان است و این سوره در مورد شکستن پیمان می باشد.

نقول: این کلام صحیح نیست زیرا سوره ی انفال سال دوم هجرت نازل شده است ولی سوره ی برائت در سال نهم هجرت نازل شده است.

اضافه بر آن سوره ی فیل و سوره ی قریش کاملا با هم تناسب دارند ولی بسم الله از سوره ی قریش حذف نشده است. تناسب آنها به این است که خداوند می فرماید: ما اصحاب فیل را نابود کردیم و آنها را مانند کاه جویده شده قرار دادیم تا قریش آسوده و در امان باشند. سوره ی قریش در واقع علت برای سوره ی فیل است ولی در ابتدای آن بسم الله آمده است.

وجه دوم این است که قرطبی از عثمان نقل می کند که هر وقت قرآن بر پیغمبر اکرم (ص) نازل می شد حضرت می فرمود که این آیه را در فلان جای قرآن بگذارید. وقتی سوره ی انفال و برائت به ما رسید ما نشنیدیم که رسول خدا (ص) بسم الله فرموده باشد و از آن سو دیدیم که این دو سوره با هم شبیه هستند در نتیجه در اول سوره ی برائت بسم الله را نیاوردیم.

نقول: این روایت با تاریخ تطبیق ندارد زیرا عثمان جامع القرآن نیست بلکه قرآن در عصر رسول خدا (ص) جمع شده است. رسول خدا (ص) که اعقل العقلاء است و قرآن معجزه ی جاودانه ی او باشد امکان ندارد که از دنیا برود و قرآن را جمع ننماید.

بله در صحیح بخاری هست که رسول خدا (ص) درگذشت و قرآن در زیر سجاده ی رسول خدا (ص) و در جاهای دیگر پراکنده بود. این حدیث ابدا صحیح نیست زیرا خداوند در سوره ی قیامت می فرماید: ﴿إِنَّ عَلَيْنا جَمْعَهُ‌ وَ قُرْآنَهُ﴾ [2]

البته بعضی از اهل سنت قائل هستند که قرآن در زمان ابوبکر جمع شده است ولی هیچ کس قائل نیست که در زمان عثمان جمع شده است. بله، عثمان قرائت واحده را انتخاب کرد زیرا هر قومی قرآن را به قرائت خودش می خواند و این به قرآن صدمه می زد به همین دلیل او یک قرائت را گرفت و شش قرآن نوشته شد و به اطرف فرستاده شد.

وجه سوم از امیر مؤمنان علی علیه السلام نقل شده است به این مضمون که بسم الله مظهر رحمت خداوند است ولی این سوره مظهر خشم و غضب خداوند می باشد.

توضیح اینکه اگر بخواهند یک نفر را بترسانند با چهره ی باز و لبخند با او مواجه نمی شوند بلکه با قیافه ی خشن و با دندان های فشرده به سراغ او می روند.

بحث بعدی شأن نزول آیه ی اول سوره ی برائت است.

مشرکان تا سال نهم در شبه جزیرة العرب آزادانه زندگی می کردند و مادامی که با پیغمبر اکرم (ص) جنگ نمی کردند و مزاحم حضرت نبودند رسول خدا (ص) نیز با آنها کاری نداشت. همان گونه که در قرآن می خوانیم: ﴿فَإِنِ اعْتَزَلُوكُمْ فَلَمْ يُقاتِلُوكُمْ وَ أَلْقَوْا إِلَيْكُمُ السَّلَمَ‌ فَما جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ عَلَيْهِمْ سَبيلاً﴾[3]

ولی در سال نهم هجرت آیه ی اول سوره ی توبه نازل شد: ﴿بَراءَةٌ مِنَ‌ اللَّهِ‌ وَ رَسُولِهِ‌ إِلَى الَّذينَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكينَ﴾[4]

کسانی که در جاهلیت به حج می آمدند رسمشان این بود که اگر با لباسی طواف کنند دیگر نمی بایست آن را می پوشیدند و باید صدقه می دادند. افرادی بودند که یک لباس بیشتر نداشتند و گاه لباس را از رفیق خود عاریه می گرفتند و یا کرایه می کردند. ولی اگر کسی نمی توانست این دو کار را انجام دهد به مشکل بر می خورد زیرا یک لباس بیشتر نداشت در نتیجه عریان طواف می کردند.

خداوند در اینجا حدود شانزده آیه بر رسول خدا (ص) نازل کرد که یکی آنها را در مکه بخواند و از مشرکان رفع امان کند. حتی مشرکینی که حضرت با آنها پیمان بسته بودند هم از تحت این امان خارج می شدند و خداوند فرمود که آنها فقط چهار ماه مهلت دارند. ﴿فَسيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّهِ وَ أَنَّ اللَّهَ مُخْزِي الْكافِرينَ﴾[5]

رسول خدا (ص) می بایست این آیات را به یک نفر می داد که روز عید قربان بر مشرکان بخواند. حضرت ابتدا این آیات را به دست ابی بکر داد. ابو بکر از این کار رسول خدا (ص) بسیار خوشحال شد و به راه افتاد. بعد جبرئیل بر حضرت نازل شد که یا خودت و یا کسی که از توست باید آن آیات را ببرد. رسول خدا (ص) به دنبال امیر مؤمنان علی علیه السلام فرستاد و فرمود ابو بکر را پیدا کن و آیات را از او بگیر و جریان را برای او تعریف کن. ابو بکر برگشت و بسیار ناراحت بود. رسول خدا (ص) فرمود: من در این دستور کاره ای نیستم و این دستور از ناحیه ی خداوند بود.

به هر حال امیر مؤمنان در روز عید قربان با شجاعت تمام آن آیات را بر مشرکان خواند هرچند احتمال داشت که مشرکان علیه حضرت شورش کنند.

علت اینکه چرا جبرئیل امین به دستور خداوند مأموریت ابو بکر را فسخ کرد. اهل سنت در توجیه آن می گویند: ابو بکر مظهر رحمت بود و دل نرمی داشت ولی امیر مؤمنان مظهر شجاعت و قدرت بود و ابلاغ چنین پیمان در شأن کسی است که دارای قوت قلب باشد.

ما با صغری کاری نداریم که چه کسی مظهر رحمت است و چه کسی مظهر شجاعت بلکه می گوییم: این با روایت سازگار نیست که خداوند فرمود که این آیات را یا باید پیغمبر اکرم (ص) بخواند و یا کسی که از اوست. جبرئیل نفرمود: این آیات را کسی که مظهر قدرت و شجاعت است باید بخواند.

ان شاء الله این بحث را در جلسه ی آینده ادامه خواهیم داد.