واضح است اینکه مقتضی اطلاق قول امام: إِذَا مَسَحْتَ بِشَيْ‌ء ٍمِنْ رَأْسِكَ ، مجزی بودن اقل آن چیزی است که مسح عرفا به آن محقق می گردد.

 و همچنین استدلال شده بر مذهب مشهور به مرسله حماد : حَمَّادِ بْن عِيسَى عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِه عَنْ أَحَدِهِمَا ع علیه الصلوة و السلام فِي الرَّجُل يَتَوَضَّأُ وَعَلَيْه الْعِمَامَةُ قَال يَرْفَعُ الْعِمَامَةَ بِقَدْرِ مَا يُدْخِلُ إِصْبَعَه فَيَمْسَحُ عَلَى مُقَدَّم رَأْسِهِ [1] . ( کسی که عمامه دارد و وضو می خواهد بگیرد عمامه را به مقداری بالا ببرد تا انگشت خود را داخل کند و مسح کند )

 و همچنین روایتی است که از حسین نقل شده است : عن الحسین قال قلت لابی عبد الله علیه الصلوة و السلام عَنِ الْحُسَيْن قَال قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِاللَّهِ علیه الصلوة و السلام رَجُلٌ تَوَضَّأَ و هُوَ مُعْتَمٌّ فَثَقُلَ عَلَيْهِ نَزْعُ الْعِمَامَةِ لِمَكَانِ الْبَرْدِ فَقَالَ لِيُدْخِلْ إِصْبَعَهُ [2] . ( مردی که می خواهد وضو بگیرد وعمامه دارد و بخاطر سردی هوا نمی تواند بردارد ، انگشت خود را در زیر عمامه داخل کند و مسح کند )

 ظاهر از این دو روایت با چشم پوشی از سند آن ، کفایت کردن مسح بواسطه وارد کردن انگشت به زیر عمامه است. و به نظر می آید اینکه قول سید که می فرماید ولو به قدر عرض یک انگشت باید مسح کرد ، بیان مصداقی برای مسمی مسح باشد نه اینکه مرادش بیان خصوصت این حد از مسح باشد کما اینکه روشن است.

 ( متن سید ) و الافضل بل الاحوط ان یکون بمقدار عرض ثلاث اصابع بل الاولی ان یکون بالثلاث .

 در مقدار مسح در یبن عامه نیز اختلاف است. مالک قائل به وجوب مسح تمام سر و شافعی قائل به کفایت مسمی مسح و ابی حنیفه دو قول دارد یکی وجوب مسح به حد سه انگشت و دیگری مسح به مقدار ربع سر ولی همه بر استحباب جمیع سر متفقند. اما امامیه متفقند بر عدم استحباب مسح جمیع سر . ظاهر بیان جناب صدوق در کتاب الهدایه مسح به مقدار چهار انگشت است و در کتاب الفقیه به مقدار سه انگشت بسته شده و همچنین جناب مفید هم در المقنعه برای غیر خانم ها سه انگشت را بیان کردند و اما برای خانم ها فرموده است آنچه برای خانم ها در مسح سر جایز است اینکه از سر به اندازه یک انگشت مسح کند. و شیخ بهایی قائل به عدم جواز کمتر سه انگشت است مگر در ضرورت بطوریکه فرموده : مسح بر سر کمتر از سه انگشت در حال اختیار جایز نیست و اگر از سرما بخاطر باز کردن سر می ترسد مسح به مقدار یک انگشت کافی است اما صریح در مبسوط و خلاف جواز اکتفاء به مسمی مسح بیان شده است. پس اقوال دراین مسئله مختلف است و بخاطر این اختلاف امکان اعتماد بر آن اقوال نیست. بنابراین توجه به روایات برای فهم مفاد آن لازم است.

 ففی صحیحة زُرَارَةَ قَالَ قَالَ أَبُوجَعْفَرٍ علیه الصلوة و السلام الْمَرْأَةُ يُجْزِيهَا مِنْ مَسْحِ الرَّأْسِ أَنْ تَمْسَحَ مُقَدَّمَهُ قَدْرَ ثَلَاثِ أَصَابِعَ وَ لَاتُلْقِيَ عَنْهَا خِمَارَهَا [3] . ( بر زن کافی است که بر جلو سر به اندازه سه انگشت مسح نماید و لازم نیست روسری را کنار زند. )

 البته جریان حکم از زن به مرد بر مبنای عدم وجود تفصیل بین زن و مرد در روایات یا اشتراک تکلیف است مگر درمواردی که دلیل آن را خارج ساخته باشد.

 و همچنین آن چه که روایت شده از معمر : ْمَعْمَرِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه الصلوة و السلام -قَالَ يُجْزِئُ مِنَ الْمَسْحِ عَلَى الرَّأْسِ مَوْضِعُ ثَلَاثِ أَصَابِعَ وَكَذَلِكَ الرِّجْلُ [4] . ( مسح بر سر به اندازه سه انگشت کافی است و همچنین است مسح پا )

 اما نمی توان به این ر.ایات اعتماد داشت چراکه : اولا: روایت معمر ضعیف السند است و با عمل اصحاب جبران ضعف نمی شود. چون در بین اصحاب اقوال اختلافی است.

 ثانیا:آنچه از این روایات استفاده می شود کافی بودن مسح سر به اندازه سه انگشت است ولی معلوم نکرده است که آن مسح بر وجه وجوب یا استحباب یا در حد کفایت است. پس قائل شدن به وجوب براساس این روایات صحیح نیست.

 ثالثا: احتمال دارد اینکه اجزاء و کفایت به مسح سه انگشت در مقابل قول کسانی باشد که قائل به وجوب مسح تمام ربع جلوی سر یا جمیع سر شده اند. بنابراین احتمال قید به سه انگشت خصوصیتی ندارد.

 رابعا: مفاد این دو روایت با روایات گذشته که مسح با وارد کردن به زیر عمامه را کافی می دانست در تعارض است. و قول به ضرورت در کلام شیخ در نهایه ( همچنانکه گذشت ) برای بر سر بودن عمامه است نه در ادخال انگشتان در زیر عمامه؛ علاوه بر اینکه تمکن در ادخال یک انگشت تمکن در ادخال سه انگشت را هم دارد .

 خامسا: تقیید اطلاقات به واسطه این دو روایت ممکن نیست بخاطر دلایلی که گذشت. زیرا نمی توان با این اشکالات این دو روایت را مقید روایات مطلقه قرار دهیم.

 سادسا: با آنچه سابقا ذکر کردیم معلوم شد که تفصیل بین مرد و زن در مسح به سه انگشت برای مرد و یک انگشت برای زن وجهی ندارد به خاطر عدم دلالت روایت بر وجوب مسح به سه انگشت تا اینکه دلالتکند به فرق بین زن و مرد .

 نتیجه جمیع آنچه بیان شد کفایت نمودن مسمی مسح است.

 اما کلام در افضلیت مسح به عرض سه انگشت :

 در مقام دو احتمال وجود دارد : 1- اینکه مراد از مسح ، مسح به تمام سه انگشت باشد نه به صرف مسح به مقدار سه انگشت ولو این مقدار با یک انگشت انجام شود 2- لازم نسیت مسح به سه انگشت بلکه مسح به یک انگشت کافی است زمانی که آن مسح به عرض سه انگشت باشد و اینکه مطلوب مقدار عرض با این مقدار هست نه تعداد انگشت.

 منشاء این دو قول مفاد دو روایت است که بیان خواهد شد:

 اول : الاولی : ما عن ْمَعْمَرِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه الصلوة و السلام قَالَ يُجْزِئُ مِنَ الْمَسْحِ عَلَى الرَّأْسِ مَوْضِعُ ثَلَاثِ أَصَابِعَ وَ كَذَلِكَ الرِّجْلُ [5] .

 وکذا صحیحة عَنْ زُرَارَةَ قَالَ قَالَ أَبُوجَعْفَرٍ علیه الصلوة و السلام الْمَرْأَةُ يُجْزِيهَا مِنْ مَسْحِ الرَّأْسِ أَن تَمْسَحَ مُقَدَّمَهُ قَدْرَ ثَلَاثِ أَصَابِعَ وَ لَاتُلْقِيَ عَنْهَا خِمَارَهَا [6] .

 ولی قبلا بیان شد که روایت معمر بن عمر ضعیف السند است. اما روایت زراره صحیحه است و مفاد آن اجزاء است نه وجوب با اینکه ظاهر از قول - بثلاث اصابع ادخال انگشتان است نه تعیین مقدار مسح. لذا با توجه به این صحیحه حکم به افضلیت مسح به سه انگشت صحیح است.

 ( متن سید ) و من طرف الطول ایضاً یکفی المسمی و ان کان الافضل ان یکون بطول اصبع .

 البته در مسئله اجماع حاکم است بر اینکه مسمی مسح کافی است. همچنانکه در شرح الدروس و اللوامع آمده و ظاهر این دو کتاب این است که مطلب محل وفاق است و محل اختلاف در مقدار عرض مسح است نه در طول آن اما ظاهر از کتاب مسالک اینکه محل اختلاف در مقدار طول مسح است و در عرض مسمی مسح کافی است. و برای هر وجهی نظر و قولی از اصحاب وجود دارد.

 اما ظاهر منصرف از روایت معمر بن عمر تعیین مقدار عرض است و همچنین در صحیحه زراره . وقتی مسئله اختلافی شد، لازم است مقدار طول مسح مستند به روایتی باشد که مقدار طول مسح را معین کند و با عدم وجود چنین روایتی اطلاق کلام اقتضی دارد تحقق مسح به مسمی. و این نظر مختار است.

 اما قول - و ان کان الافضل ان یکون بطول اصبع ظاهرا احتمال دارد سه انگشت در طول یا عرض لحاظ شده باشد. و با توجه به این دو احتمال در روایت تعیین مقدار یک انگشت وجهی پیدا می کند و با عدم توجه به این دو روایت دلیلی بر افضلیت مقدار مسح به یک انگشت وجود ندارد. بنابراین کفایت کردن مسمی مسح ملاک می شود.