درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

موضوع: مکاسب محرمه/قمار / کبیره یا صغیره بودن گناه قمار

خلاصه جلسه گذشته

صحبت در بحث قمار در این است که آیا قمار از گناهان کبیره هست یا از گناهان صغیره است؟

دو نظریه وجود دارد:

1_ قمار از گناهان صغیره است.

قال الشهید الثانی (ره): «ظاهر النهي أنها من الصغائر، فلا يقدح في العدالة إلا مع الإصرار عليها» [1] .

شهید ثانی (ره) می‌فرماید: قمار گناه صغیره است و مضّر به عدالت نیست مگر اینکه اصرار بر آن داشته باشد و اگر اصرار بر آن نداشته باشد گناه کبیره نیست.

2_قمار از گناهان کبیره است.

صاحب جواهر (ره)[2] اظهار تعجب می‌کند از اینکه مرحوم شهید ثانی (ره) قمار را گناه صغیره می‌داند، در حالی‌که قمار از گناهان کبیره است و در قرآن و روایات دلایل زیادی بر این مسئله وارد شده است، چطور ممکن است که شخصیتی مانند شهید ثانی این اشتباه را مرتکب شود و قمار را از گناهان صغیره بداند. لذا قول دوم را تقویت می‌کنند که قمار از گناهان کبیره است.

به نظر ما نیز این حرف درست است و دلایل قوی بر این مطلب وجود دارد که قمار از گناهان کبیره است.

و قال الامام الخمینی (ره): «القمار بأقسامه من الكبائر»[3] .

مرحوم امام (ره) می فرماید: تمام اقسام قمار از گناهان کبیره هست.

آیت الله سبحانی هم قمار را گناه کبیره می‌داند[4] .

ادلّه کبيره بودن گناه قمار

آیه اول:

﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ قُلْ فِيهِمَا إِثْمٌ كَبِيرٌ وَ مَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُمَا أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا﴾[5]

ای پیامبر از شما در مورد شراب و قمار سؤال می‌کنند، بگو این ‌دو گناه کبیره هستند.

همین یک جمله از آیه شریفه ﴿قُلْ فِيهِمَا إِثْمٌ كَبِيرٌ﴾ برای کبیره بودن گناه قمار کفایت می‌کند، ممکن است منافعی برای شراب و قمار هم باشد ولی گناه آن بیشتر است و از همین آیه قرآن که صراحت در این مطلب دارد کاملا استفاده می‌شود که قمار گناه کبیره است.

و اين‌که در آیه آمده است ممکن است منافعی برای بشر هم داشته باشند، این مضّر به این مطلب نیست چون خیلی از چیزها ممکن است منافع مادّی داشته باشند ولی در مقابل عذاب اخروی چیزی به شمار نمی‌آیند، کسی که قمار‌بازی می‌کند ممکن است برنده شود و پولی کسب کند ولی این مسائل مادی می‌باشند اما عذاب اخروی آن زیاد است چون گناه بزرگی است.

به نظر می‌رسد که این آیه به صراحت بیان می‌کند که قمار گناه کبیره است و می‌توان به این آیه برای کبیره بودن قمار استدلال کرد.

آیه دوم:

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَيْسِرُ وَ الْأَنْصَابُ وَ الْأَزْلاَمُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ﴾[6]

در این آیه شریفه قمار در ردیف شراب و بت‌پرستی آمده است و می‌فرماید از اعمال شیطان هست و از آنها دوری کنيد، و این دلالت بر این دارد که قمار از گناهان کبیره است.

این آیه شریفه هم می‌تواند دلیل و یا مویّد بر این باشد که قمار از گناهان کبیره هست.

آیت الله سبحانی برای کبیره بودن گناه قمار به این آیه شریفه استدلال کرده‌اند.[7]

قطع نظر از این دو آیه شریفه که بر کبیره بودن گناه قمار به آن استدلال شده و به نظر ما برای کبیره بودن گناه قمار کفایت می‌کند، روایاتی هم در این باب داریم که این مسئله را اثبات می‌کند.

و اما روایات:

روایت اول:

فِي عُيُونِ الْأَخْبَارِ بِأَسَانِيدِهِ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ[8] عَنِ الرِّضَاع فِي كِتَابِهِ إِلَى الْمَأْمُونِ قَالَ: «... وَ اجْتِنَابُ الْكَبَائِرِ وَ هِيَ ... وَ السُّحْتُ وَ الْمَيْسِرُ وَ هُوَ الْقِمَارُ...»[9] .

امام رضا (ع) در آن نامه‌ای که برای مأمون نوشتند فرمودند: که از گناهان کبیره اجتناب کنید و قمار و میسر از گناهان کبیره هستند.

هم سند روایت درست است و هم دلالت آن.

مرحوم شیخ انصاری (ره)[10] و آیت الله سبحانی[11] به این روایت استدلال کرده‌اند و به نظر ما هم استدلال درست است.

حضرت امام (ره)[12] در سند این روایت اشکال می‌کند، که به نظر ما اشکال مرحوم امام (ره) وارد نیست و در هر صورت می‌توان برای کبیره بودن گناه قمار به این روایت استدلال کرد. چنانچه مرحوم شیخ می‌فرماید: «انه لایقصر عن الصحیح»[13] این روایت کمتر از روایت صحیح نیست؛ یعنی سندش درست است.

روایت دوم:

وَ عَنْ أَبِي عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيِّ[14] عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ[15] عَنْ أَبِيهِ[16] جَمِيعاً عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ[17] عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ[18] قَالَ ... فَقَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ ع ... وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِي مَوْضِعٍ آخَرَ ﴿يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ- قُلْ فِيهِمٰا إِثْمٌ كَبِيرٌ وَ مَنٰافِعُ لِلنّٰاسِ ...﴾ فَأَمَّا الْإِثْمُ فِي كِتَابِ اللَّهِ فَهِيَ الْخَمْرُ وَ الْمَيْسِرُ وَ إِثْمُهُمَا كَبِيرٌ كَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ...»[19]

امام کاظم (ع) به علی بن یقطین می‌فرماید: شراب و قمار همان‌طور که خداوند فرموده است گناه کبیره و بزرگ است.

این روایت هم دلالت می‌کند بر اینکه قمار گناه بزرگ است و تنها اشکالی که به این روایت وارد است این است که این روایت به‌خاطر وجود علی بن ابی حمزه بطائنی در سلسله روایت اعتباری ندارد ولی می‌توان به عنوان مویّد از این روایت استفاده کرد.

روایت سوم:

باسناده عَنِ الْأَعْمَشِ[20] عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ (ع) فِي حَدِيثِ شَرَائِعِ الدِّينِ قَالَ: «وَ الْكَبَائِرُ مُحَرَّمَةٌ وَ هِيَ ... وَ الْمَيْسِرُ ...»[21] .

و گناهان کبیره حرام است و از جمله این کبائر قمار است.

اشکالی که بر این روایت وارد است این است که سند این روایت ضعیف است البته به عنوان مویّد می‌شود از این روایت استفاده کرد چون دو آیه از قرآن به عنوان دلیل آمده است و روایت صحیحه هم در این زمینه آمده است و حتی نیازی به این مویّدات نیست.

حضرت امام (ره) استدلال به این روایت کرده است البته سند روایت را ضعیف می‌داند که به نظر ما حرف درستی است چون افراد زیادی در سلسله روایت وجود دارند که مهمل هستند.

روایت چهارم:

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ [22] فِي تَفْسِيرِهِ عَنْ أَبِي الْجَارُودِ[23] عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع) فِي قَوْلِهِ تَعَالَى ﴿إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَيْسِرُ ...﴾ ... وَ قَرَنَ اللَّهُ الْخَمْرَ وَ الْمَيْسِرَ مَعَ الْأَوْثَانِ»[24] .

امام باقر (ع) می‌فرماید: که در کلام خداوند قمار در ردیف بت‌پرستی و شراب قرار گرفته است و این می‌تواند دلیل باشد بر اینکه قمار از گناهان کبیره است.

از لحاظ سند این روایت ضعیف است چون مرفوعه است.

امام (ره) استدلال به این روایت را ممکن دانسته چون مورد عمل قدما واقع شده است. نظر مرحوم امام در مورد روایات ضعیف این است که اگر مورد عمل قدما قرار گرفته باشد، جبران ضعف سند آن روایت می‌شود و می‌توان به آن روایت استدلال کرد. در چنین مواردی اکثر علما فتوا نمی‌دهند و حکم به احتیاط واجب می‌کنند ولی مرحوم امام طبق آن روایت فتوا می‌دهند و به نظر ما هم فرمایش امام (ره) متین است و ما می‌توانیم به روایت ضعیفه‌ای که قدمای ما به آن عمل کرده‌اند، عمل کنیم.

روایت پنجم

عَنْهُمْ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِد ٍ[25] عَنْ عَبْدِ الْعَظِيمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنِيِّ[26] قَالَ حَدَّثَنِي أَبُو جَعْفَرٍ الثَّانِي (ع) قَالَ سَمِعْتُ أَبِي يَقُولُ سَمِعْتُ أَبِي مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ ع يَقُولُ ... لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ نَهَى عَنْهَا كَمَا نَهَى عَنْ عِبَادَةِ الْأَوْثَانِ))[27] .

امام جواد (ع) فرمود که شنیدم که پدرم می‌فرمود که امام موسی بن جعفر (ع) فرموده است که همانطور که از بت‌پرستی نهی شده، از قمار هم نهی شده است. لذا دلالت بر این دارد که قمار از گناهان کبیره است.

به نظر ما قمار از گناهان کبیره است و هیچ شبهه‌ای در آن وجود ندارد البته باید این نکته را مورد توجه قرار داد که کبیره بودن قمار در جاهایی است که قدر متیقّن قمار وجود داشته باشد؛ یعنی قمار یک قدر متیقن دارد و یک موارد مشکوک، مثلا در آن جایی که بازی با آلات معدّه للقمار مع الرهان باشد پس اگر آلات قمار باشد و رهان هم باشد در اینجا مسلّما قمار هست و از گناهان کبیره است اما موارد مشکوکه را شامل نمی‌شود مثل جایی که آلات قمار باشد اما رهان نباشد البته به نظر ما این مورد را باید احتیاط کرد و همچنین در جایی که غیر آلات قمار باشد اما رهان وجود داشته باشد که در اینجا هم باید احتیاط کرد هرچند در این دو مورد دلیل قاطع و محکمی وجود ندارد اما چون اجماع وجود دارد و علما به آن عمل کرده‌اند باید احتیاط کرد پس اگر در این دو مورد که از موارد متیقّنه نیست و مشکوکه هست و کسی مرتکب آن شد گناه کبیره مرتکب نشده است چون گناه کبیره در جایی صورت می‌گیرد که از مصادیق متیقّنه قمار باشد.