درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع / علامت حقیقت و مجاز

خلاصه جلسه گذشته: بحث در سال گذشته درباره علائم حقیقت و مجاز بود. گاهی در آیات و روایات با کلماتی مواجه می‌شویم که نمی‌دانیم معنای مجازی اراده شده است یا معنای حقیقی، در این مواقع باید دلیلی داشته باشیم برای این که بگوییم معنای لفظ کدام است؛ پس ناچاریم علائم حقیقت و مجاز را مطرح کنیم.

علامت اول: نص اهل لغت

محقق حلی می‌فرماید: «هو إمّا بنصّ أهل اللغة ـ بأن يقولوا: هذا مجاز»[1] .

به نظر ما نص اهل لغت، غالباً موجب وثوق می‌شود.

علامت دوم: عدم تبادر یا تبادر غیر

تقریر محل نزاع

کدام یک از «عدم تبادر» یا «تبادر غیر» علامت مجاز است؟

عدم تبادر: از کلمه «اسد»، «حیوان مفترس» به ذهنتان تبادر می‌کند، نه «رجل شجاع». پس «عدم التبادر»، علامت مجاز است و تبادر، علامت حقیقت.

2. تبادر غیر: وقتی «اسد» را می‌شنوم، «رجل شجاع» به ذهنم تبادر نمی‌کند. به جایش «حیوان مفترس» تبادر می‌کند. به این «تبادر الغیر» می‌گوییم.

قول اول: عدم تبادر علامت مجاز است.

قائلین بر این قول دو دلیل ارائه کرده‌اند:

1. «إنّه لو لم يكن أمارة له، لزم انفكاك الوضع عن التبادر و هو باطل»[2] .

2. «إنّ المعلوم بالاستقراء أنّ كلّ ما كان معنى مجازيّاً فهو ليس بمتبادر. و كلّ ما ليس بمتبادر عند من يقتضي العادة بكونه عالماً بالوضع لو كان فهو مجاز»[3] .

به نظر ما همیشه عدم تبادر، علامت مجاز نیست.

مثال اول: زمانی که لفظی به تازگی بر معنایی وضع شده است. فرض کنید واضع، لفظی را بر معنای جدیدی وضع کرده است ولی شیوع پیدا کردنش مدتی زمان می‌برد و شاید سالها طول بکشد. در روز دوم یا سوم، پس از شنیدن لفظ، آن معنا تبادر نمی‌کند زیرا هنوز شیوع پیدا نکرده است؛ ولی لفظ حقیقت در آن معناست و واضع لفظ را بر این معنا وضع کرده است؛ پس همیشه عدم تبادر علامت مجاز نیست.

مثال دوم: لفظ مشترک. «عین» هفتاد معنا دارد ولی زمان شنیدن این لفظ، هیچ یک از معانی تبادر نمی‌کند ولی نمی‌توان گفت که این لفظ، حقیقت در آن معانی نیست؛ زیرا لفظ بر آن معانی وضع شده است. پس در لفظ مشترک عدم تبادر علامت مجاز نیست.

قول دوم: تبادر غیر، علامت مجاز است.

به نظر ما هرچند در موارد زیادی تبادر غیر، علامت مجاز است ولی چنین نیست که همیشه تبادر غیر علامت مجاز باشد.

اگر لفظ برای چند معنا مشترک باشد، تبادر یکی از معانی، به معنای مجاز بودن معانی دیگر نیست.

قول سوم: عدم تبادر به همراه تبادر غیر، علامت مجاز است.

به نظر ما «عدم تبادر» اگر همراه «تبادر غیر» باشد، علامت مجاز است. این دو باید باهم باشند؛ لذا در مثالِ لفظی که تازه بر معنایی وضع شده بود، نمی‌توانیم قائل به مجاز شویم؛ زیرا عدم تبادر هست ولی تبادر غیر محقق نشده.