درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /تعارض احوال

صورت هشتم: تعارض بین تخصیص و مجاز

برخی فرموده‌اند که تخصیص اولی از مجاز است.[1] [2] [3] [4] [5] [6]

مثال اول

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَقْرَبُواْ الصَّلاَةَ وَأَنتُمْ سُكَارَى حَتَّىَ تَعْلَمُواْ مَا تَقُولُونَ وَلاَ جُنُبًا إِلاَّ عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّىَ تَغْتَسِلُواْ وَإِن كُنتُم مَّرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاء أَحَدٌ مِّنكُم مِّن الْغَآئِطِ أَوْ لاَمَسْتُمُ النِّسَاء فَلَمْ تَجِدُواْ مَاء فَتَيَمَّمُواْ صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُواْ بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا﴾[7] اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، در حال مستى به نماز نزديك نشويد تا زمانى كه بدانيد چه مى‌گوييد؛ و [نيز] در حال جنابت [وارد نماز نشويد] -مگر اينكه مسافر باشيد- تا غسل كنيد؛ و اگر بيماريد يا در سفريد يا يكى از شما از قضاى حاجت آمد يا «لاَمَسْتُمُ النِّسَاء» و آب نيافته‌ايد، پس بر خاكى پاك تيمم كنيد، و صورت و دست‌هایتان را مسح نماييد، كه خدا بخشنده و آمرزنده است.

معنای لمس

درباره معنای لمس در ﴿لاَمَسْتُمُ النِّسَاء﴾ دو احتمال وجود دارد:

1. مجاز: علمای شیعه گفته‌اند که بر اساس روایات، منظور از لمس «جماع» است.

2. تخصیص: ظاهر این عبارت، لمس زنان است. شافعی‌ها می‌گویند «اگر دستتان به زنی خورد، وضویتان باطل می‌شود». حنبلی‌ها و مالکی‌ها گفته‌اند: «اگر با شهوت به زنی دست بزنید، وضویتان باطل می‌شود». البته مواردی مثل دست زدن به محرم و صغیره و میته را استثناء کرده‌اند.

از نظر قواعد اصولی، حرف علمای اهل سنت مقدم بر علمای شیعه است و مطابق قواعد است اما اگر در روایتی با سند صحیح گفته شد که منظور از لمس، جماع است، قول علمای شیعه مقدم می‌شود.

مثال دوم

﴿...فَاقْتُلُواْ الْمُشْرِكِينَ ...﴾[8] مشرکین، چه کسانی هستند؟ آیا اهل ذمه را نیز شامل می‌شود؟ دو احتمال وجود دارد:

مشرکین اعم از اهل ذمه است و باید آن را تخصیص بزنیم و بگوییم که مقصود از آن مشرکینی است که در ذمه مسلمین نیستند.

مشرکین یعنی کسانی که مسلمان نیستند و در ذمه مسلمین نیز نیستند.

به نظر ما تخصیص اولی است؛ زیرا: 1. تخصیص غلبه دارد 2. تخصیص، حقیقت است و مجاز نیست. اصل این است که معنای حقیقی اراده شود مگر اینکه قرینه‌ای بر معنای مجازی وجود داشته باشد. علما ادله دیگری نیز اقامه کرده‌اند که در جلسه آینده مطرح می‌شود.