درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ /وضع /حقیقت شرعیه

تذنیبات

در بحث حقیقت شرعیه نکاتی مطرح شده است که ما با عنوان «تذنیبات» مطرح می‌کنیم.

تذنیب اول: استبعاد یا عدم وضع تعیینی ابتدایی در حقیقت شرعیه‌[1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] .

در بحث حقیقت شرعیه این الفاظ به وضع تعیینی برای این معانی وضع شده‌اند یا نه؟ آیا پیامبر (ص) الفاظ «صلاة»، «زکات»، «حج»، «صوم» و... را از معنای لغوی به معنای جدید نقل داده و برای معنای جدید تعیین کرده است که وضع تعیینی داشته باشد؟ اکثر علما گفته‌اند که وضع تعیینی مقطوع العدم یا بعید است؛ زیرا اگر پیامبر (ص) اعلام می‌کرد «من این لفظ «صلاة» را از معنای لغوی به معنای اصطلاحی نقل دادم»، این اتفاق برای ما نقل می‌شد و با توجه به این که برای ما نقل نشده، پس وضع تعیینی نبوده است. به نظر ما این حرف درستی است ظاهراً اینکه شارع الفاظ را از معنای لغوی به معنای اصطلاحی نقل دهد و این را رسماً اعلام کند، واقع نشده است. مرحوم نائینی می‌فرمایند که این اتفاق مقطوع العدم است «أمّا الأوّل[8] فهو مقطوع بعدمه؛ إذ لو كان الشارع المقدّس قد وضع هذه الألفاظ لمعانيها الشرعيّة بنحو التعيين، لبيّنه لأصحابه و لو بيّنه لهم لنقل إلينا؛ لتوفّر الدواعي إلى نقله و عدم المانع منه»[9] . برخی از علما می‌فرمایند که بسیار بعید است که این اتفاق رخ داده باشد ولی برای ما نقل نشده باشد. محقق اصفهانی (ره) نیز همین را فرموده‌اند: «إنّ دعوى الوضع التعيينيّ بإنشاء الشارع بعيدة جدّاً»[10] .

شیخ حسین حلی (ره) می‌فرماید: «أصل الوضع بمعنى الإعلان و الإخبار بأنّي وضعت هذا اللفظ لهذا المعنى ممّا يستبعد»[11] .

تذنیب دوم: وضع تعیینی استعمالی در حقیقت شرعیه

گاهی وقتی فرزند تازه متولد شده شما را به شما می‌دهند، می گویید: «سمّیته علی» که این وضع تعیینی است و گاهی می‌گویید: «علی را به من بدهید تا ببوسم» و چند بار این را استعمال می‌کنید و بقیه می‌فهمند که شما می‌خواهید اسم این بچه را علی بگذارید که این وضع تعیینی استعمالی است. شارع مقدس نیز لفظ «صلاة»، «زکات» و... را به نحو تعیینی استعمالی وضع کرده است؛ یعنی چندین بار تکرار کرده که نماز بخوانید و خودش نماز خوانده و مردم نیز پشت سر او نماز خوانده‌اند و فهمیده‌اند که نماز به چه معناست و با تکرار این استعمال، وضع تعیینی استعمالی محقق شده است. دو قول در این مساله وجود دارد و برخی از علما می گویند که این نوع وضع نبوده و برخی می گویند که بوده است. وضع تعیینی استعمالی که لفظی را از معنای اول نقل دهند و معنای اول از بین برود و معنای دوم مشهور شود، ممکن است محقق شده باشد و ممکن است محقق نشده باشد؛ به صورت قطعی نمی‌توانیم بگوییم. فرق وضع تعیینی استعمالی و وضع تعیّنی این است که در وضع تعیینی استعمالی معنای اول مهجور می‌شود و «صلاة» حقیقت در ارکان مخصوصه می‌شود؛ ولی در وضع تعیّنی، به علت کثرت استعمال، در صورت استعمال بدون قرینه، به معنای دوم حمل می‌کنیم ولی معنای اول مهجور نشده و کنار گذاشته نشده است. تعیینی استعمالی، مقداری از تعیّنی قوی‌تر است و هر لفظ صلاة را که دیدید، بدون تأمل بر معنای جدید حمل می‌کنید. برخی از علما می گویند که وضع تعیینی استعمالی در اوائل بعثت محقق نشده و در اواخر بعثت محقق شده است.

قول اول: عدم حصول[12] [13] .

شهید مصطفی خمینيّ (ره) می‌فرماید: «أمّا احتمال الحقيقة الشرعيّة بالوضع التعيينيّ بكلا قسميه، فبعيد و باطل جدّاً»[14] .

دلیل قول اول: عدم مساعدة الوجدان[15] .

قول دوم: حصول[16] [17] [18] [19] .

محقق عراقی (ره) می‌فرماید: «الحقّ هو ثبوت الحقيقة الشرعيّة بمعنى ثبوت الوضع التعيينيّ‌ بنفس الاستعمال في لسان الشارع المقدّس»[20] .

محقق خویی (ره) می‌فرماید: «إنّ دعوى ثبوت الحقيقة الشرعيّة بالوضع التعيينيّ المنشأ بالاستعمال قريبة جدّاً»[21] .

به نظر ما ممکن است وضع تعیینی استعمالی در اوائل بعثت تحقق نداشته باشد ولی در اواخر بعثت محقق شده است.

تذنیب سوم: حصول یا عدم حصول وضع تعیّنی در محل بحث

قول اول: عدم حصول[22] .

محقق نائینی (ره) می‌فرماید: «إنّه لا طريق لنا إلى إثباته[23] في زمان النبيّ (ص) حتّى تثبت الحقيقة الشرعيّة و عليه تكون الألفاظ المستعملة في زمانه (ص) مجملات»[24] ‌.

قول دوم: حصول[25] [26] [27] [28] .

محقق اصفهانی (ره) می‌فرماید: «إنّ الوضع التعيّني- في الصدر الأوّل بكثرة استعمال الشارع للصلاة و الصوم و الزكاة و الحجّ و أشباهها من الألفاظ المتداولة في لسان الشارع و ألسنة تابعيه- لا بعد فيه، بل حصول الوضع به في أيّام قلائل قريب جدّاً و إنكاره مكابرة. و لذا قلنا بأنّ البحث قليل الجدوى»[29] .

وضع تعیّنی در رابطه با حقیقت شرعیه محقق شده است؛ یعنی شارع، ائمه (ع)، پیامبر (ص) و مردم دست به دست هم داده‌اند و این الفاظ را در معنای جدید استعمال کرده‌اند (کثرت استعمال به وسیله شارع،متشرعین و... محقق شده است) و وضع تعیّنی محقق شده است. حتی اگر وضع تعیینی ابتدائی و وضع تعیینی استعمالی محقق نشده باشد، حداقل قطعاً وضع تعیّنی محقق شده است؛ لذا می‌توانیم الفاظ شارع را به معانی جدید حمل کنیم.