« فهرست دروس

درس خارج فقه آیت‌الله ناصر مکارم‌شیرازی

امر به معروف و نهی از منکر

99/12/23

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع عام: امر به معروف و نهی از منکر

موضوع خاص: مراتب امر به معروف و نهی از منکر

موضوع اخص: تذکر لسانی

امام قدس سره در تحریر در مرحله ی دوم امر به معروف و نهی از منکر می فرماید:

المرتبة الثانية الأمر والنهي لسانا.[1]

مسألة 1 - لو علم أن المقصود لا يحصل بالمرتبة الأولى (که قلبی باشد) يجب الانتقال إلى الثانية (تذکر لسانی) مع احتمال التأثير.[2]

گفتیم کمتر کسی هست که در بیان مرحله ی دوم، ابتدا اصل وجوب آن را ذکر کرده باشد و بیشتر به سراغ شرایط آن مانند الایسر فالایسر و یا الاسهل فالاسهل رفت اند. فقط عبارتی از صاحب جواهر نقل کردیم که در انتهای کلام ادعای عدم خلاف بر وجوب این مرحله می کرد.

نقول: به نظر ما امام قدس سره نیز در این مسأله اصل وجوب آن را مطرح می کند و به همین دلیل است که می فرماید: يجب الانتقال إلى الثانية

در عین حال، چند اشکال در عبارت ایشان وجود دارد:

اشکال اول: آیا مراتب ثلاث، به یکدیگر مشروط هستند به این معنا که تا مرحله ی اول هست نباید به سراغ مرحله ی دوم رفت و همچنین اگر مرحله ی دوم وجود دارد نباید به سراغ مرحله ی سوم رفت؟

عرض ما این است که اگر بدانیم تأثیر با مرحله ی دوم هم حاصل می شود چه لزومی دارد که ابتدا از مرحله ی نخست شروع کنیم؟ چرا بین این دو مرحله قائل به تخییر نشویم؟ یعنی هم از مرحله ی اول شروع کنیم که با قهر کردن و مانند آن حاصل می شود و هم از مرحله ی دوم که تذکر لسانی و مراحل آن است. مثلا اگر کسی همان ابتدا از طریق نصیحت که تذکر لسانی است شروع کند که حتی گاه مؤونه ی آن کمتر از مرحله ی اول است و تذکر لسانی اثر کند چرا این مرحله را انجام ندهد؟ گاه حتی نصیحت زبانی از مرحله ی اول که قهر کردن و قطع ارتباط است راحت تر است و بیشتر اثر می کند.

جالب اینکه علاوه بر امام قدس سره فقهای دیگر هم قائل به لزوم ترتیب شدند و گفته اند که اگر مرحله ی اول اثر نکرد باید به سراغ مرحله ی دوم رفت.

اشکال دوم: احتمال تأثیر که در کلام امام قدس سره آمده است نمی تواند شرط مرحله ی ثانیه باشد. احتمال تأثیر یکی از شرایط چهارگانه ی امر به معروف و نهی از منکر است و نمی تواند شرط یک مرحله از مراحل امر به معروف و نهی از منکر باشد.

البته ما منکر این نیستیم که اگر مرحله ی لسانی دارای محذوری باشد مثلا موجب توهین و هتک شود ولی در مرحله ی اول چنین محذوری وجود نداشته باشد در اینجا باید از همان مرحله ی اول و خفیف تر شروع کرد.

 

در اینجا کلامی از علامه وجود دارد که می فرماید: و لو لم يؤثر انتقل إلى الإنكار باللسان بالوعظ و الزجر.[3]

مراد از وعظ و زجر چیست؟ لابد وعظی هست که موجب اهانت باشد و به هر حال، وعظ و زجر در یک مرحله نیستند مگر اینکه مراد از زجر، نهیی باشد که بدون اهانت باشد.

به هر حال، علامه نیز قائل به لزوم ترتیب شده است که به نظر ما دلیلی بر رعایت آن وجود ندارد.

بنا بر این اگر نهی از منکر با مرحله ی ثانیه هم بدون محذوری قابل انجام شود از باب واجب تخییری بین مرحله ی اول و دوم، واجب است.

 

مسألة 2 - لو احتمل حصول المطلوب بالوعظ والارشاد والقول اللين يجب ذلك، ولا يجوز التعدي عنه.[4]

البته در مسائل سابق از امام قدس سره دیدیم که امر و نهی باید با صیغه ی امر باشد نه با غیر آن ولی در اینجا به وعظ و ارشاد رضایت داده است.

بله اگر امر و نهی موجب توهین شود این کار جایز نیست ولی اگر امر به معروف و نهی از منکر، هم با امر و نهی دوستانه انجام شود و هم با وعظ و ارشاد چرا باید بگوییم تا وعظ و ارشاد قابل انجام است نباید از امر و نهی استفاده کرد؟

ظاهر عبارت امام قدس سره که می فرماید: ولا يجوز التعدي عنه یعنی حتی اگر تعدی از وعظ و ارشاد و قول لین موجب اهانت و محذوری هم نباشد آیا باز تعدی جایز نیست؟ فیه تأمل.

 

شهید ثانی می فرماید: ثم القول اللين) إن لم ينجع الإعراض، ( ثم الغليظ) إن لم يؤثر اللين متدرجا في الغليظ أيضا[5]

یعنی اول باید به سراغ قول لین رفت، اگر فایده نداشت به سراغ اعراض می رویم و اگر قول غلیظ مؤثر است و قول لین فایده نداشت به سراغ قول غلیظ می رویم.

نقول: ما متوجه نمی شویم که مراد ایشان از غلیظ چیست. اگر مراد از آن توهین و اهانت است جایز نمی باشد ولی اگر چنین نیست قول غلیظ جایز می باشد.

به هر حال، از این کلام استفاده می شود که آنها بین مراحل آسان تر و سخت تر قائل به رعایت ترتیب هستند.

ولی به نظر ما، هدف تأثیر است و در هر مرحله که باشد به آن قائل می دهیم. اگر تأثیر فقط در مرحله ی اول باشد همان واجب است و اگر فقط در مرحله ی دوم است همان واجب است و اگر هر دو واجب باشد قائل به تخییر می شویم. همچنین در سلسله مراتب غلیظ و اغلظ و سلسله مراتب وعظ و قول لین و الین در همه قائل به تخییر هستیم.

به هر حال، ما تابع تأثیر هستیم و اطلاقات و عمومات، تمامی مراحلی که دارای تأثیر باشد را شامل می شود.

البته لازم به توجه که امر به معروف و نهی از منکر در مستحبات هم راه دارد مثلا تشویق و امر کردن کسی به حضور در نماز جماعت مستحب می باشد.


logo